Gdańsk uczci pamięć ofiar w miejscach szczególnych na mapie miasta. W czwartek, 1 września gdańszczanki, gdańszczanie i turyści, będą mogli wciąć udział w uroczystościach m.in. przy Victoriaschule, na placu Obrońców Poczty Polskiej czy na cmentarzu Ofiar Terroru Hitlerowskiego. O godz. 4.45 z wieży kościoła św. Katarzyny zabrzmi dzwon Pax et Reconcilatio, czyli Pokój i Pojednanie. W piątek, 2 września w Galerii Palowej Ratusza Głównego Miasta zainaugurowana zostanie wystawa „Wolę o tym nie mówić. Tożsamość gdańszczan a powojenna rzeczywistość”.
– Chylimy nisko głowy, by oddać hołd obrońcom Westerplatte, obrońcom Poczty Polskiej, więźniom Victoriaschule, przymusowym robotnikom Stoczni Gdańskiej… Czynimy tak na znak pamięci o wszystkich ofiarach żołnierskich i cywilnych tej wojny. Pamiętamy o tych, którzy ginęli z bronią w ręku pod biało-czerwonym sztandarem, i o tych, których zamęczono w obozach i więzieniach. A także o tych, którym wojna zamieniła codzienne życie w piekło. Cześć ich pamięci – mówi Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska. – W powojennej historii Polski wojna nigdy nie była tak blisko nas, jak jest dziś. Pamiętajmy o przesłaniu, które widnieje na Westerplatte, a dziś jest tak aktualne: nigdy więcej wojny.
Złożenie kwiatów przy grobie mjr. Henryka Sucharskiego
W środę, 31 sierpnia, godzinie 16.00 w Bazylice św. Brygidy w Gdańsku, gdzie znajduje się urna z prochami majora Henryka Sucharskiego, hołd zmarłemu odda Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.
Oddziały polskie pod dowództwem majora Henryka Sucharskiego do 7 września 1939 roku bohatersko broniły Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte przed atakami wroga z morza, lądu i powietrza. Według różnych źródeł, gdy wybuchły walki, w polskiej składnicy przebywało 210-240 Polaków.
Choć niemiecki atak na Polskę we wrześniu 1939 roku nastąpił w wielu miejscach, to właśnie Westerplatte bronione przez Sucharskiego i jego żołnierzy stało się symbolem wojennego bohaterstwa, ale i przestrogi, że to właśnie tu zaczął się najstraszniejszy konflikt w dziejach.
Zaczęło się w Gdańsku
W czwartek, 1 września o godz. 4.45 przy Pomniku Obrońców Wybrzeża na Westerplatte rozpoczną się obchody upamiętnienia 83. rocznicy wybuchu II Wojny Światowej organizowane przez Wojsko Polskie.
Na poranne obchody będzie można dojechać bezpłatną komunikacją miejską. Uczestnicy mogą skorzystać z 10 specjalnych linii autobusowych przygotowanych przez miasto. Szczegóły znajdują się w osobnym komunikacie.
Zgodnie z gdańską tradycją o godzinie 4.45 zabrzmi dzwon wieży kościoła św. Katarzyny Pax et Reconcilatio, czyli Pokój i Pojednanie.
Upamiętnienie pierwszej ofiary
W czwartek, o godzinie 9.00, rozpoczną się uroczystości pod tablicą upamiętniającą harcmistrza Jana Ożdżyńskiego, która znajduje się na budynku Dyrekcji Kolei przy ul. Dyrekcyjnej 2-4. Pod tablicą zostaną złożone wieńce i zapalone znicze. W uroczystości weźmie udział Piotr Grzelak, zastępca prezydenta ds. zrównoważonego rozwoju i inwestycji.
Harcmistrz Jan Ożdżyński to prawdopodobnie pierwsza ofiara II Wojny Światowej w Gdańsku. Był współorganizatorem pruszkowskiego harcerstwa (razem z m.in. Aleksandrem Kamińskim, autorem „Kamieni na szaniec”), nauczycielem w tamtejszym renomowanym Gimnazjum im. Tadeusza Zana, podoficerem rezerwy Wojska Polskiego.
W latach 1937–1939 pracował w Wolnym Mieście Gdańsku. Aktywnie działał w Gdańskiej Chorągwi ZHP, pełnił także funkcje referenta Polskiej Rady Sportowej. Ta ostatnia była przykrywką dla działających w Wolnym Mieście Gdańsku w konspiracji struktur Związku Strzeleckiego.
Oddelegowanie Ożdżyńskiego do Gdańska w 1937 roku należy wiązać prawdopodobnie z jego współpracą ze strukturami polskiego wywiadu. 1 września 1939, nad ranem, Jan Ożdżyński pełnił dyżur w gmachu byłej Dyrekcji Okręgowej Kolei Polski przy Am Olivaer Tor (ul. Dyrekcyjna). W budynku mieściły się biura wielu polskich instytucji oraz mieszkania służbowe Polaków. Gmach został zaatakowany przez oddział SS i SA dowodzony przez SS-Sturmbannführera Kurta Eimanna, późniejszego „architekta” zbrodni w Lasach Piaśnickich. Na samym początku akcji został zabity Jan Ożdżyński. Była to jedyna ofiara śmiertelna wśród Polaków tego dnia, poza Westerplatte oraz gmachem Poczty Polskiej w Gdańsku na Heveliusplatz. Chociaż same okoliczności jego śmierci pozostają nadal nieznane, to pewne przesłanki pozwalają sądzić, że zginął on z bronią w ręku.
Pamięć poległych
Następnie, o godzinie 10.00, zostaną złożone wieńce pod Victoriaschule, przy tablicy upamiętniającej Polaków torturowanych i zamęczonych w pierwszych dniach II Wojny Światowej. Dziś to budynek Uniwersytetu Gdańskiego przy ul. Kładki 24. To w Victoriaschule w dniach 1–15 września 1939 roku Niemcy znęcali się nad członkami Polonii gdańskiej. Szacuje się, że liczba aresztantów sięgała nawet 3 tys. osób. Część z nich trafiła do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego w Sztutowie.
Do udziału w modlitwie oraz złożenia kwiatów przy tablicy upamiętniającej wydarzenia tamtych dni zapraszają prezydent Aleksandra Dulkiewicz i Piotr Mazurek, prezes Towarzystwa Przyjaciół Gdańska. W wydarzeniu weźmie udział Piotr Kryszewski, zastępca prezydenta ds. usług komunalnych.
Oficjalne uroczystości i msza święta
O godz. 12.00, pod Pomnikiem Obrońców Poczty Polskiej odbędzie się oficjalna uroczystość z udziałem kompanii reprezentacyjnej i orkiestry Morskiego Oddziału Straży Granicznej. W programie zaplanowano wystąpienia oficjalne, odczytany zostanie apel pamięci oraz oddana salwa honorowa. Na zakończenie wydarzenia nastąpi oddanie hołdu poległym Pocztowcom oraz złożenie wieńców i zapalenie zniczy. W uroczystości weźmie udział Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.
O godz. 13.30, po zakończeniu oficjalnych uroczystości, odbędzie się uroczysta msza św. w intencji poległych bohaterskich obrońców Poczty Polskiej. Po jej zakończeniu zaplanowano poczęstunek z kuchni polowej.
Atak na budynek Poczty Polskiej nastąpił równocześnie z rozpoczęciem ostrzału Westerplatte przez pancernik Schleswig-Holstein. Pomimo przeważających sił nieprzyjaciela – użycia miotaczy ognia, ładunków wybuchowych, dział i wsparcia artyleryjskiego budynek Poczty Polskiej broniono przez czternaście godzin. Decyzja o kapitulacji została podjęta dopiero o godz. 19.00.
Bilans strat po stronie Polskiej to 8 zabitych – w tym dwóch w czasie poddawania oraz 14 rannych – w tym czworo śmiertelnie. Straty po stronie niemieckiego agresora to dziesięciu zabitych i dwudziestu pięciu rannych.
Obrońcy byli sądzeni w dwóch procesach przez sąd polowy brygady generała Friedricha Eberhardta. Wszyscy zostali skazani na śmierć za bojówkarstwo.
O niesprawiedliwości wyroku świadczy rewizja nadzwyczajna procesu pocztowców, która została przeprowadzona w 1995 r. przez Sąd Krajowy w Lubece. Stwierdził on między innymi pogwałcenie reguł postępowania sądowego i naruszenia postanowień IV konwencji haskiej. W jej wyniku bohaterscy obrońcy Poczty Polskiej zostali przez sąd uniewinnieni. W 1998 roku Rada Miasta Gdańska przyznała obrońcom Poczty Polskiej (łącznie 56 osobom) pośmiertnie tytuły Honorowych Obywateli Miasta Gdańska.
Miejsce egzekucji bohaterskich obrońców Poczty Polskiej nie było znane aż do 28 sierpnia 1991 roku.
Miejsce spoczynku
Po wielu latach na gdańskiej Zaspie odkryto zbiorowy grób zamordowanych w egzekucji obrońców Poczty Polskiej. Po identyfikacji szczątki zostały złożone w mogile na cmentarzu Ofiar Terroru Hitlerowskiego.
1 września o godzinie 17.00 właśnie w tym miejscu na Zaspie zostaną złożone wieńce. Zaplanowano także modlitwę międzywyznaniową i oficjalne przemówienia. Na zakończenie Cappella Gedanensis wykona pieśni patriotyczne. W uroczystości weźmie udział Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.
Od września 1939 roku do marca 1945 roku cmentarz stał się miejscem grzebania ofiar reżimu hitlerowskiego. W okresie tym pochowanych zostało na Zaspie około 17 000 więźniów i ofiar mordów i egzekucji, jako pierwszych więźniów z obozu w Nowym Porcie, a później głównie więźniów z niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Stutthof. (Rozbieżność danych dotyczących liczby ofiar pochowanych w latach 1939–1945 na Cmentarzu Zaspa wynika z późniejszego uściślenia szacunków liczby pochowanych na podstawie badań historycznych m.in. Muzeum w Stutthofie). Na cmentarzu tym spoczywają również inne imienne i bezimienne ofiary terroru hitlerowskiego z lat 1939–1945 m.in. żołnierze Wojska Polskiego, bojownicy Ruchu Oporu oraz harcerze gdańscy.
Po 1945 roku na Cmentarz Zaspa w Gdańsku, będącym miejscem martyrologii Polaków i obywateli wielu innych państw Europy, dokonano kilku ekshumacji ofiar II wojny światowej, m. in. pomordowanych w Szymankowie kolejarzy i celników polskich, pomordowanych w Stutthofie duchownych i działaczy Towarzystw Polonii Gdańskiej oraz odnalezionych w 1991 roku szczątków, rozstrzelanych 5 października 1939 roku obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku.
Ostatnim dokonanym pochówkiem na tym Cmentarzu był pochówek bezimiennych szczątków więźniów dawnego Podobozu Stutthof w Kokoszkach, odnalezionych w czasie prac ziemnych na dawnym terenie obozu. Z ogólnodostępnych informacji wynika, że na Cmentarzu najprawdopodobniej pochowani zostali trzej obrońcy Westerplatte: Piotr Buder, Jan Krzeszewski i Kazimierz Rasiński.
Transmisje wydarzeń o godzinie, 9.00, 12.00 i 17.00 będą dostępne na www.gdansk.pl. Szczegółowy plan obchodów rocznicowych znajduje się poniżej.
Wystawa „Wolę o tym nie mówić. Tożsamość gdańszczan a powojenna rzeczywistość”
W piątek, 2 września, o godz. 17.00 w Galerii Palowej Ratusza Głównego Miasta zostanie otwarta wystawa, poświęcona losom mieszkańców Wolnego Miasta Gdańska, którzy po 1945 roku pozostali w mieście. Wystawa „Wolę o tym nie mówić. Tożsamość gdańszczan a powojenna rzeczywistość” to także opowieść o pamięci – tej obowiązującej, kanonicznej, państwowej i tej czasem nieznanej, lokalnej lub po prostu bardzo trudnej do akceptacji.
Bohaterska obrona Westerplatte i Poczty Polskiej w Gdańsku należy do polskiego kanonu opowieści o II wojnie światowej. Mniej znana jest martyrologia Polaków – obywateli Wolnego Miasta Gdańska, włączonego wraz z wybuchem wojny do III Rzeszy. Poza głównym nurtem opowieści o XX wieku znajduje się doświadczenie zwykłych gdańszczan, zarówno Polaków, Kaszubów i Niemców w przełomowym 1945 roku oraz czasach powojennych. Jest to okres, kiedy nie tylko dokonały się zmiany administracyjne, wymiana ludności, ale też czas kiedy pozostali w mieście gdańszczanie wraz z przybyszami z Polski centralnej i dawnych województw wschodnich II Rzeczpospolitej stworzyli nowy Gdańsk.
Wystawa dostępna będzie dla zwiedzających od 3 września 2022 do 7 maja 2023. Przez cały okres trwania ekspozycji można wziąć w wydarzeniach jej towarzyszących: oprowadzanych kuratorskich, warsztatach dotyczących historii mówionej, promocji książki „Głos przeszłości” Paula Thompsona i Joanny Bornat czy premiery gry planszowej rozgrywającej się w realiach Gdańska pierwszej połowy XX wieku.
Więcej o wystawie i wydarzeniach towarzyszących można przeczytać na wirtualnym biurze prasowym Muzeum Gdańska.
Miejskie wydarzenia z okazji 83. rocznicy wybuchu II wojny światowej
- 31 sierpnia, godz. 16.00, Bazylika św. Brygidy w Gdańsku, złożenie kwiatów przy urnie z prochami majora Henryka Sucharskiego
W wydarzeniu weźmie udział Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.
- 1 września, godz. 9.00, Tablica upamiętniająca harcmistrza Jana Ożdżyńskiego, budynek Dyrekcji Kolei, ul. Dyrekcyjna 2-4
W uroczystości weźmie udział Piotr Grzelak, zastępca prezydenta ds. zrównoważonego rozwoju i inwestycji.
Transmisja online na www.gdansk.pl
- 1 września, godz. 10.00, Tablica upamiętniająca Polaków torturowanych i zamęczonych w pierwszych dniach II wojny światowej, dawna Victoriaschule, budynek Uniwersytetu Gdańskiego, ul. Kładki 24
W wydarzeniu weźmie udział Piotr Kryszewski, zastępca prezydenta ds. usług komunalnych.
- 1 września, godz. 12.00 – 13.15, Uroczystość na Placu Obrońców Poczty Polskiej 1/2
W wydarzeniu weźmie udział Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska.
Transmisja online na www.gdansk.pl
- 1 września, godz. 13.30 – 14.30, Uroczysta msza św. na Placu Obrońców Poczty Polskiej w intencji poległych bohaterskich obrońców Poczty Polskiej.
Po zakończeniu mszy św. poczęstunek z kuchni polowej. Transmisja online na www.gdansk.pl
- 1 września, godz. 17.00, Cmentarz Ofiar Terroru Hitlerowskiego – Pomnik Bohaterów Zaspa, ul. Bolesława Chrobrego
W uroczystości weźmie udział Aleksandra Dulkiewicz, prezydent Gdańska
Transmisja online na www.gdansk.pl
Gdańskie obchody 83. rocznicy wybuchu II Wojny Światowej są częścią Święta Wolności.
Marta Formella
