Jakie prawa mają osoby z niepełnosprawnością, jeśli chodzi o ułatwienia w oddawaniu głosów? Czy osobom z niepełnosprawnością przysługuje prawo do bezpłatnego transportu do lokalu wyborczego? Kto może, a kto nie, pomagać osobie z niepełnosprawnością w oddawaniu głosu? Na te oraz inne pytania dotyczące ułatwień wyborczych dla osób z niepełnosprawnościami odpowiada ekspertka Fundacji Batorego – dr hab. Anna Rakowska.
Opisując ułatwienia wyborcze przewidziane dla osób z niepełnosprawnościami należy na początek wskazać, że Kodeks wyborczy (dalej: k.w.) wprowadza pojęcie wyborcy niepełnosprawnego, przyjmując, że jest nim wyborca o ograniczonej sprawności fizycznej, psychicznej, umysłowej lub w zakresie zmysłów, która utrudnia mu wzięcie udziału w wyborach (art. 5 pkt 11).
K.w. przewiduje kilka kategorii ułatwień dla wyborcy niepełnosprawnego, w tym:
1. prawo do głosowania w lokalu dostosowanym do potrzeb wyborców niepełnoprawnych;
Wójt ma obowiązek zapewnić w swojej gminie co najmniej 1/2 lokali obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych. Lokal taki m.in. powinien znajdować się na parterze budynku bez barier architektonicznych albo wyposażonego w podjazdy lub inne urządzenia umożliwiające samodzielne dotarcie do niego wyborcom niepełnosprawnym; powinien umożliwiać im dogodne warunki ruchu. W lokalu musi być co najmniej jedno miejsce zapewniające tajność głosowania wyborcom niepełnosprawnym, 2 dostosowane do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności. Wyborca niepełnosprawny ma więc wybór: może głosować osobiście w lokalu wyborczym w swoim obwodzie głosowania albo w wybranym przez siebie lokalu wyborczym, np. w lokalu dostosowanym do potrzeb osób niepełnosprawnych. W tym celu powinien on złożyć wniosek o zmianę miejsca głosowania. Wniosek należy złożyć najwcześniej w 44. dniu a najpóźniej w 3. dniu przed dniem wyborów, tj. od dnia 1 września 2023 r. do dnia 12 października 2023 r. Po złożeniu powyższego wniosku wyborca zostanie skreślony ze spisu w stałym obwodzie głosowania właściwym dla adresu zameldowania na pobyt stały lub adresu stałego zamieszkania.
2. prawo do bezpłatnego transportu;
Wyborca niepełnosprawny o orzeczonym znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do bezpłatnego transportu z miejsca zamieszkania lub pobytu do lokalu wyborczego oraz z lokalu wyborczego do miejsca, w którym wyborca rozpoczął podróż. W przypadku wyborcy posiadającego zaświadczenie o prawie do głosowania może to być także transport w dniu głosowania do najbliższego lokalu wyborczego. Transport ten zapewnia wójt gminy (burmistrz/prezydent miasta), w której w dniu wyborów nie funkcjonuje gminny przewóz pasażerski. Wyborcy, którego stan zdrowia nie pozwala na samodzielną podróż, może towarzyszyć opiekun. Zamiar skorzystania z prawa do transportu należy zgłosić ustnie, pisemnie lub w formie elektronicznej właściwemu wójtowi do 13 dnia przed dniem wyborów. Wójt ma obowiązek poinformować najpóźniej na 3 dni przed dniem głosowania zgłaszającego wyborcę o godzinie transportu do lokalu w dniu głosowania.
3. prawo do korzystania, na prośbę wyborcy, z pomocy w głosowaniu przez inną osobę;
Jeśli wyborca niepełnosprawny zdecyduje się głosować osobiście w lokalu wyborczym, to na jego prośbę, może mu pomagać inna osoba, z wyłączeniem członków komisji wyborczych, mężów zaufania, obserwatorów społecznych i międzynarodowych. Osobą udzielającą pomocy może być np. członek rodziny, osoba bliska, sąsiad i każda inna, do której wyborca ma zaufanie. Należy pamiętać, że pomoc może mieć tylko charakter techniczny.
4. prawo do głosowania przy użyciu nakładek w alfabecie Braille’a;
Wyborca niepełnosprawny może głosować przy użyciu nakładek na karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille’a. Co do zasady nakładki do głosowania powinny być dostępne w każdym lokalu wyborczym, a więc wyborca niepełnosprawny nie musi w żaden sposób przed dniem wyborów zgłaszać zamiaru skorzystania z nich, jednak w praktyce nie zawsze tak jest i zdarzało się, że wyborca musiał oczekiwać w lokalu wyborczym na dostarczenie nakładki z urzędu gminy.
5. prawo do głosowania korespondencyjnego;
Wyborca niepełnosprawny o stwierdzonym znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności może odstąpić od głosowania osobistego w lokalu wyborczym i głosować korespondencyjnie. Zamiar ten można zgłosić ustnie, na piśmie utrwalonym w postaci albo papierowej, opatrzonym własnoręcznym podpisem, albo elektronicznej, opatrzonym kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym, przy użyciu usługi elektronicznej udostępnionej przez ministra cyfryzacji, po uwierzytelnieniu tej osoby w sposób określony w ustawie o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne. Wyborca niepełnosprawny może wreszcie takiego zgłoszenia dokonać telefonicznie. Zamiar głosowania korespondencyjnego wyborca zgłasza komisarzowi wyborczemu do 13 dnia przed dniem wyborów. W zgłoszeniu tym może też zażądać dołączenia do pakietu wyborczego nakładki na kartę do głosowania sporządzonej w alfabecie Braille’a. Wyborca, który zgłosił zamiar głosowania korespondencyjnego, otrzymuje nie później niż 6 dni przed dniem wyborów pakiet wyborczy, który wypełnia i odsyła do właściwej obwodowej komisji wyborczej; może też w godzinach głosowania osobiście dostarczyć kopertę zwrotną do obwodowej komisji wyborczej w swoim obwodzie głosowania.
6. prawo do głosowania przez pełnomocnika;
Kolejną alternatywą dla wyborcy o stwierdzonym znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności jest możliwość udzielenia pełnomocnictwa do głosowania w jego imieniu (art. 54). Pełnomocnikiem może być osoba posiadająca prawo wybierania, przy czym nie może nim być nie może być osoba wchodząca w skład obwodowej komisji wyborczej właściwej dla obwodu głosowania osoby udzielającej pełnomocnictwa do głosowania, a także mężowie zaufania, jak również kandydaci w danych wyborach. Pełnomocnictwo do głosowania można przyjąć tylko od jednej osoby, przy czym można je wyjątkowo przyjąć od dwóch osób, jeżeli 4 co najmniej jedną z nich jest m.in. wstępny, zstępny, małżonek, brat, siostra lub osoba pozostająca w stosunku przysposobienia. Pełnomocnictwa do głosowania udziela się przed wójtem lub innym pracownikiem urzędu gminy upoważnionym przez wójta na wniosek wyborcy wniesiony do wójta gminy, w której wyborca jest ujęty w obwodzie głosowania właściwym dla adresu zameldowania na pobyt stały lub adresu stałego zamieszkania, najpóźniej w 9 dniu przed dniem wyborów. Wyborca ma prawo do cofnięcia udzielonego pełnomocnictwa do głosowania. Cofnięcie pełnomocnictwa następuje przez złożenie najpóźniej na 2 dni przed dniem wyborów stosownego oświadczenia wójtowi gminy, w której sporządzono akt pełnomocnictwa do głosowania, lub doręczenie takiego oświadczenia właściwej obwodowej komisji wyborczej w dniu głosowania.
7. głosowanie na podstawie zaświadczenia o prawie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów;
Wyborca niepełnosprawny może także skorzystać z możliwości głosowania na podstawie zaświadczenia o prawie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów. Każdy wyborca zmieniający miejsce pobytu przed dniem wyborów może bowiem otrzymać, na wniosek złożony do dowolnie wybranego urzędu gminy, zaświadczenie o prawie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów. Wniosek ten składa się na piśmie utrwalonym w postaci papierowej, opatrzonym własnoręcznym podpisem w okresie od 44 dnia przed dniem wyborów do 3 dnia przed dniem wyborów. Odebrać zaświadczenia o prawie do głosowania wydanego przez wójta wybranej gminy może sam wyborca lub upoważniona przez niego osoba w urzędzie gminy, do którego złożono wniosek. W konsekwencji wyborca, któremu wydano zaświadczenie o prawie do głosowania, jest skreślany ze spisu wyborców, w którym został on ujęty.
8. prawo do uzyskiwania informacji.
Wyborca niepełnosprawny ma prawo do uzyskiwania informacji od wójta lub pracownika urzędu gminy m.in. o lokalach obwodowych komisji wyborczych znajdujących się najbliżej miejsca jego zamieszkania, w tym o lokalach dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych, warunkach dopisania do spisu wyborców w obwodzie głosowania, którego lokal dostosowany jest do potrzeb wyborców niepełnosprawnych, czy warunkach bezpłatnego transportu. Informacje te przekazywane są na wniosek wyborcy, po podaniu przez niego jego 5 nazwiska, imienia oraz adresu stałego zamieszkania, w godzinach pracy urzędu, telefonicznie lub w przesyłanych drukowanych materiałach informacyjnych, w tym w formie elektronicznej. Są one też podawane do publicznej wiadomości poprzez umieszczenie w Biuletynie Informacji Publicznej oraz w sposób zwyczajowo przyjęty w danej gminie. Ponadto w dniu głosowania, na prośbę wyborcy niepełnosprawnego, członek obwodowej komisji wyborczej jest obowiązany przekazać ustnie treść obwieszczeń wyborczych w zakresie informacji o komitetach wyborczych biorących udział w wyborach oraz zarejestrowanych kandydatach i listach kandydatów.
Ważne terminy:
• od 1 września do 12 października 2023 r. – składanie przez wyborców wniosków o wydanie zaświadczenia o prawie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów oraz o zmianę miejsca głosowania
• do 15 września 2023 r. – podanie do publicznej wiadomości informacji m.in. o siedzibach obwodowych komisji wyborczych, w tym o lokalach przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, a także o możliwości głosowania korespondencyjnego i głosowania przez pełnomocnika;
• do 2 października 2023 r. – zgłaszanie zamiaru głosowania korespondencyjnego przez wyborców niepełnosprawnych, w tym za pomocą nakładek na karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille’a;
• do 2 października 2023 r. – zgłaszanie zamiaru skorzystania z prawa do bezpłatnego transportu do lokalu wyborczego lub bezpłatnego transportu powrotnego przez wyborców niepełnosprawnych w gminie, w której w dniu wyborów nie funkcjonuje gminny przewóz pasażerski;
• do 5 października 2023 r. – podanie do publicznej wiadomości informacji o organizacji w gminach wiejskich lub miejsko-wiejskich bezpłatnego gminnego przewozu pasażerskiego w dniu wyborów;
• do 6 października 2023 r. – składanie wniosków o sporządzenie aktu pełnomocnictwa do głosowania przez wyborców niepełnosprawnych; 6
• do 12 października 2023 r. – poinformowanie wyborców niepełnosprawnych, którzy zgłosili zamiar skorzystania z prawa transportu do lokalu wyborczego, o godzinie transportu w dniu głosowania.
Anna Rakowska – dr hab., profesor w Katedrze Prawa Konstytucyjnego Uniwersytetu Łódzkiego, adwokat, członkini Zespołu Ekspertów Prawnych Fundacji Batorego i Zespołu ds. Kontroli Konstytucyjności Prawa przy Marszałku senatu RP, autorka licznych publikacji m.in. z zakresu prawa wyborczego.
Źródło: Fundacja Batorego
