Spadek, to ogół praw i obowiązków zmarłego; przechodzą one na spadkobierców z chwilą śmierci spadkodawcy.
Do spadku należą wyłącznie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, najczęściej dziedziczone są: prawo własności nieruchomości, użytkowanie wieczyste, wierzytelności i długi wynikające z niektórych umów cywilnoprawnych, prawa i obowiązki wynikające z małżeńskiej wspólności majątkowej, a także koszty pogrzebu, postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek. Zgodnie z treścią art. 924 kodeksu cywilnego spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy i według stanu z tej chwili ustala się, kto jest spadkobiercą oraz co wchodzi w skład spadku. Do spadku nie należą prawa i obowiązki zmarłego o charakterze niemajątkowym, np. dobra osobiste, gasną one w momencie śmierci osoby, której przysługiwały. Do spadku nie wchodzą również niemajątkowe prawa rodzinne, wynikające z prawa karnego, administracyjnego oraz prawa ściśle związane z osoba zmarłego np. renta za uszkodzenie ciała.
Kto może być spadkobiercą?
Zgodnie z art. 927 par. 1 kc nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tej chwili nie istnieje. Osoba fizyczna, aby odziedziczyć spadek musi przeżyć spadkodawcę, zatem jeżeli np. małżonkowie zginęli jednocześnie to nie będą po sobie dziedziczyć ale jeżeli jedno zmarło chociażby kilka minut przed drugim, wówczas drugi małżonek będzie uprawniony do dziedziczenia. Nie może dziedziczyć nie tylko osoba, która zmarła przed spadkodawcą, lecz także osoba, która w chwili śmierci spadkodawcy jeszcze nie istniała. Wyjątek stanowi art. 927 par. 2 kc, który przewiduje, że dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte, może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. Możliwe jest także
wyłączenie od dziedziczenia – wyłączonymi od dziedziczenia są osoby uznane za niegodne (art. 928 kc), spadkobiercy ustawowi, którzy zostali wydziedziczeni przez spadkodawcę (1008 kc), a także osoby, które jeszcze za życia spadkodawcy zrzekły się w umowie dziedziczenia. Nie będzie dziedziczyła także osoba, która odrzuciła spadek oraz małżonek spadkodawcy, w sytuacji, gdy spadkodawca wystąpił za życia o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka, a żądanie rozwodu bądź separacji było uzasadnione.
Dziedziczenie testamentowe
Testamentem jest jednostronną, odwołalną czynnością prawną obejmującą oświadczenie woli osoby, która rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Testament może sporządzić osoba posiadająca pełna zdolność do czynności prawnych (pełnoletnia i nieubezwłasnowolniona), jeżeli jest w pełni władz umysłowych i mogła wyrazić swoja wolę w sposób swobodny i świadomy. Zgodnie z art. 942 kc testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, co oznacza, że testament sporządzony wspólnie przez kilka osób (np. małżonkowie sporządzą na kartce papieru jeden testament i oboje go podpiszą) jest nieważny.
Polskie prawo spadkowe wyróżnia zwykłe i szczególne formy testamentu. Testamenty zwykłe: własnoręczne (holograficzne), notarialne i allograficzne. Testamenty szczególne: ustne, sporządzone podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym oraz wojskowe.
Podstawą sporządzenia testamentu własnoręcznego jest art. 949 par 1 kc, zgodnie z którym spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Pismo ręczne oraz podpis, to elementy konieczne dla ważności takiego testamentu (wszystkie oświadczenia lub rozrządzenia umieszczone pod podpisem są nieważne), natomiast brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje on wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Testament jest bowiem czynnością odwołalną i testator w każdej chwili może testament odwołać, może także sporządzić kilka testamentów. Istnieje także możliwość sporządzenia testamentu negatywnego, czyli takiego, w którym spadkodawca wyłączy spadkobiercę, który dziedziczyłby na mocy ustawy, od dziedziczenia.
Testament notarialny ma moc dokumentu publicznego, zostaje sporządzony w kancelarii notarialnej, gdzie spadkodawca składa oświadczenie swojej ostatniej woli przed notariuszem. Testament jest następnie odczytywany i podpisywany przez spadkodawcę oraz notariusza. Oryginał takiego testamentu jest przechowywany w kancelarii notarialnej, a spadkodawca lub spadkobierca może otrzymać jego wypis.
Z kolei testament allograficzny, to testament sporządzony przed urzędnikiem (wójtem, burmistrzem, prezydentem miasta, starostą, marszałkiem województwa, sekretarzem powiatu albo gminy, kierownikiem usc) w obecności dwóch świadków. Spadkodawca oświadcza swoja ostatnią wolę ustnie, a urzędnik spisuje ja w protokole z podaniem daty sporządzenia protokołu. Protokół odczytuje się spadkodawcy również w obecności świadków, którzy byli obecni przy składaniu ostatniej woli (art. 951 kc).
Zgodnie z art. 956 kc nie może być świadkiem przy sporządzaniu takiego testamentu:
– kto nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych,
– niewidomy, niemy, głuchy,
– kto nie może czytać i pisać,
– kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament,
– skazany prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania,
– osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść oraz małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci do II stopnia i osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia (ale gdy świadkiem była jedna z tych osób, nieważne jest tylko to postanowienie testamentowe, które przysparza korzyści tej
osobie, jej krewnym lub powinowatym do II stopnia i osobom pozostającym z nią w stosunku przysposobienia).
Testamenty szczególne mogą być sporządzone, gdy zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy (np. choroba uniemożliwiająca sporządzenie testamentu w formie pisemnej, bądź udanie się do notariusza), lub inne szczególne okoliczności utrudniające czy też uniemożliwiające zachowanie zwykłej formy testamentu (np. powódź, epidemia, brak komunikacji).
Ustne oświadczenie woli spadkodawca składa w obecności co najmniej trzech świadków, którzy muszą być jednocześnie obecni przy składaniu tego oświadczenia (art. 952 par. 1 kc). Świadkami przy sporządzaniu takiego testamentu nie mogą być osoby wymienione przy omawianiu testamentu allograficznego.
Inną forma testamentu szczególnego jest testament sporządzony w podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Sposób jego sporządzenia określa art. 953 kc, zgodnie z którym spadkodawca powinien oświadczyć swoja wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, zaznaczając datę jej spisania, odczytuje pismo spadkodawcy w obecności świadków, a następnie wszyscy pismo to podpisują.
Testament wojskowy może zostać sporządzony tylko przez żołnierzy pełniących czynna służbę wojskową i niektórych cywilnych pracowników sił zbrojnych, osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym (np. członkowie personelu stowarzyszenia ”Polski Czerwony Krzyż” i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych, członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych) i tylko w czasie mobilizacji, wojny lub przebywania w niewoli. Sposób sporządzenia takiego testamentu określa rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej wydane w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości z dnia 30 stycznia 1965r (Dz. U. Nr 7, poz. 38). Moc testamentów szczególnych jest czasowo ograniczona, bowiem tracą one moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu (art. 955 kc)
Testament jest czynnością prawna odwołalną,
co oznacza, że spadkodawca może odwołać sporządzony przez siebie testament w każdym czasie, byleby tylko w momencie odwoływania ostatniej woli posiadał pełną zdolność do czynności prawnych. Art. 946 kc wskazuje sposoby odwołania testamentu i tak: odwołanie może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, albo dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.
Zachowek
Jeżeli spadkodawca pominie w testamencie członków najbliższej rodziny, osoby pokrzywdzone mają prawo dochodzenia tzw. zachowku. Jest to uprawnienie do domagania się określonej wartości pieniężnej od spadkobierców (nie można domagać się określonych przedmiotów należących do spadku, a jedynie zapłaty sumy pieniężnej). Przysługuje ono zstępnym (dzieci, wnuki), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Osoba uprawniona do zachowku może się domagać od spadkobiercy 2/3 (jeżeli jest niezdolna do pracy lub małoletnia) wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, bądź 1/2 (w pozostałych przypadkach). Rodzeństwo i zstępni rodzeństwa mimo, że należą do kręgu spadkobierców ustawowych, nie mają prawa do zachowku.
Dochodzenie roszczeń z tytułu zachowku następuje na drodze sądowej w postępowaniu procesowym. Powództwo należy wytoczyć przed sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a gdy miejsca takiego nie można ustalić w Polsce; przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W zależności od wartości zachowku sądem właściwym będzie sąd rejonowy (gdy wartość zachowku nie przekracza 75 tys. złotych) bądź sąd okręgowy (gdy wartość zachowku przekroczy 75 tys. złotych).
Roszczeń z tytułu zachowku nie można dochodzić po upływie trzech lat od ogłoszenia testamentu. W przypadku dochodzenia roszczeń o uzupełnienie zachowku, skierowanych przeciwko obdarowanemu, termin ten liczy się od otwarcia spadku (czyli od chwili śmierci spadkodawcy), podobnie w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu.
Wydziedziczenie
Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców, czyli pozbawić ich prawa do zachowku. Wydziedziczenie może nastąpić tylko w sytuacjach określonych w art. 1008 kc. Są to przypadki, gdy uprawniony do zachowku:
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków czynione uporczywie i przy wyraźnym sprzeciwie spadkodawcy),
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. świadome i uporczywe nie udzielanie pomocy, opieki, nie dopełnianie obowiązku alimentacyjnego).
Spadkodawca musi wyraźnie wskazać w treści testamentu przyczynę wydziedziczenia. Skutkiem wydziedziczenia jest wyłączenie od dziedziczenia ustawowego i pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku. Wydziedziczenie staje się bezskuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył osobie wcześniej wydziedziczonej (art. 1010kc).
Dziedziczenie ustawowe
Spadek można odziedziczyć na mocy testamentu bądź też na podstawie ustawy (kodeksu cywilnego). Pierwszeństwo dziedziczenia mają spadkobiercy testamentowi. Jednakże w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu, testament okazał się nieważny lub też gdy żadna z osób, które spadkodawca powołał do spadku nie chce bądź nie może być spadkobiercą, wówczas następuje dziedziczenie na podstawie zasad określonych w kodeksie cywilnym.
Krąg osób powołanych do dziedziczenia z ustawy
jest ściśle określony. W polskim prawie spadkowym są trzy grupy spadkobierców ustawowych:
I. małżonek i dzieci spadkodawcy (art. 931 kc)
II. małżonek, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa spadkodawcy (art. 932 i 933 kc)
III. gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy i skarb państwa (art. 935 par. 3 kc).
Ad. I Jeżeli do spadku powołani są małżonek i dzieci spadkodawcy, dziedziczą oni w częściach równych, z tym, że część przypadająca dla małżonka nie może być mniejsza niż 1/4 spadku. Zatem w przypadku, gdy uprawnionymi do spadku są małżonek i dwoje dzieci spadkodawcy – każde z nich otrzyma po 1/3 części spadku; a gdy uprawnionych do spadku będzie np. czworo dzieci i małżonek – wówczas małżonek otrzyma 1/4 część spadku, a pozostała część zostanie podzielona pomiędzy dzieci w częściach równych (po 3/16).
Ad. II W sytuacji, gdy małżonek dziedziczy w zbiegu z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy, jego udział wynosi zawsze połowę, natomiast każde z rodziców dziedziczących obok rodzeństwa otrzyma 1/4 tego, co przypada łącznie na rodziców i rodzeństwo. Tak więc, jeżeli do spadku powołani są małżonek, rodzice i rodzeństwo spadkodawcy – małżonek otrzyma połowę spadku, rodzice po 1/8 części, a rodzeństwo pozostałą część spadku w częściach równych. Możliwa jest także sytuacja, kiedy do spadku uprawnieni są rodzice i rodzeństwo, ich udziały będą wynosiły: dla rodziców po 1/4, a dla rodzeństwa przypadnie 1/2 spadku do równego podziału. W przypadku rodzeństwa, które nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych (dzieci, wnuki), to oni dochodzą do dziedziczenia.
Ad. III W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania w Polsce nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada skarbowi państwa jako spadkobiercy ustawowemu.
Okolicznością wyłączającą możliwość dziedziczenia jest uznanie spadkobiercy za niegodnego. Za niegodnych dziedziczenia mogą być uznani zarówno spadkobiercy testamentowi, jak i ustawowi, a także osoby uprawnione do zachowku oraz zapisobiorcy. Przyczyny niegodności są wyczerpująco wskazane w art. 928 par. 1 kc, a należą do nich sytuacje, gdy uprawniony:
– dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
– podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
– umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.
Spadkobierca może być uznany za niegodnego dopiero po śmierci spadkodawcy. Z żądaniem takim należy wystąpić do sądu w ciągu roku od dnia, w którym żądający dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku. W przypadku, kiedy spadkobierca zostanie uznany za niegodnego dziedziczenia, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku, a przypadającą na jego rzecz część spadku dziedziczą osoby uprawnione do nabycia spadku po spadkodawcy, zgodnie z zasadami określonymi w kodeksie cywilnym (najczęściej będą to zstępni spadkobiercy uznanego za niegodnego). Spadkobierca nie może zostać uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył.
Kolejną okolicznością wyłączającą daną osobę od dziedziczenia z ustawy jest zrzeczenie się dziedziczenia. Zrzeczenie się dziedziczenia następuje na mocy umowy zawartej w formie aktu notarialnego pomiędzy spadkodawcą i spadkobiercą. Spadkobierca ustawowy zrzeka się dziedziczenia po spadkodawcy. Taka umowa rozciąga się również na zstępnych zrzekającego się, jeżeli nie zastrzeżono inaczej.
Spadkobierca ustawowy może wreszcie zostać wyłączony od dziedziczenia, jeżeli w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że jest powołany do spadku, spadek odrzuci. Oświadczenie o odrzuceniu spadku może być złożone przed sądem lub przed notariuszem.
Małgorzata Adamek Wersja archiwalna wpisu dostępna pod adresem: http://razemztoba.pl/beta/index.php?NS=srodek_new_&nrartyk= 2080
