W pierwszej części poradnika dotyczącego prawa spadkowego omówiłem kwestie zasad dziedziczenia według prawa polskiego.
Dla przypomnienia, spadkobierca może dziedziczyć bądź na mocy sporządzonego przez zmarłego testamentu, bądź też według reguł ustawowych. W tym ostatnim przypadku Kodeks Cywilny przewiduje ściśle ograniczony krąg osób mogących dziedziczyć: są to osoby z najbliższego kręgu rodzinnego spadkodawcy. Chcąc więc, aby określone dobra majątkowe przypadły w udziale osobom spoza kręgu najbliższej rodziny – konieczne jest sporządzenie testamentu, jako jedynej dopuszczalnej przez prawo możliwości rozrządzeń majątkowych na wypadek śmierci. W zależności od sposobu dziedziczenia różnić się będzie również procedura spadkowa.
Dziedziczenie aktywów i pasywów
Zasadą ustawową jest, że spadkobierca nabywa spadek w chwili jego otwarcia, to jest w chwili śmierci spadkodawcy. Nie oznacza to jednak, iż spadek taki staje się od razu częścią majątku osoby dziedziczącej. Jak zostało to bowiem powiedziane w części pierwszej, w skład spadku wchodzą nie tylko aktywa, ale również pasywa, tj. długi obciążające majątek spadkowy. Spadkobierca może zatem, zwłaszcza w przypadku, gdy długów tych będzie sporo, nie być zainteresowany dziedziczeniem takiego spadku. Ustawodawca przewiduje wobec tego pewien termin, w ciągu którego można spadek przyjąć albo odrzucić.
Przyjęcie spadku
Przyjęcie spadku oznacza, iż spadkobierca wyraża wolę dziedziczenia po spadkodawcy. Przyjęcie spadku może być wprost – jest to sytuacja najczęstsza. W tym wypadku spadkobierca przejmuje ogół praw majątkowych wchodzących w skład spadku, w tym długi oraz odpowiada całym swoim majątkiem (dotychczasowym, powiększonym o składniki pochodzące ze spadku) za odziedziczone po zmarłym długi.
Przyjęcie spadku może nastąpić z (jak to formułuje ustawa) dobrodziejstwem inwentarza. W takiej sytuacji odpowiedzialność spadkobiercy za długi wchodzące w skład spadku jest ograniczona, tzn. spadkobierca odpowiada za nie jedynie do wartości ustalonego stanu czynnego spadku, tj. jego aktywów. Innymi słowy spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale do wysokości tych aktywów (wartości dodatnich), które odziedziczył.
Termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoim powołaniu do spadku. W przypadku, gdy spadkobierca nie złoży w tym terminie oświadczenia – uważany jest za spadkobiercę przyjmującego spadek wprost. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy przy wielości spadkobierców jeden z nich złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a pozostali nie złożyli żadnego oświadczenia – wówczas również pozostali traktowani będą, jako przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Zasadą jest także, iż osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnej (niepełnoletnie i ubezwłasnowolnione) przyjmują spadek z dobrodziejstwem inwentarza bez konieczności składania oświadczenia.
Odrzucenie spadku
Spadkobierca może spadek, do którego został powołany czy to z mocy ustawy, czy na podstawie testamentu, odrzucić. Zostaje wówczas wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Konsekwencją może być, przy dziedziczeniu ustawowym, przejście jego udziału spadkowego na jego zstępnych, tj. na wnuki spadkodawcy. Nie jest natomiast dopuszczalne odrzucenie („zrzeczenie się”) spadku na korzyść innej osoby. Taka możliwość zachodzić będzie jedynie na podstawie umowy uregulowanej przepisem art. 1048 kc, o czym niżej.
Również i w wypadku odrzucenia spadku obowiązuje termin 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o swoim powołaniu do spadku. W przypadku nie złożenia żadnego oświadczenia będzie on traktowany, jak spadkobierca przyjmujący spadek wprost (poza wyjątkami, o których mowa była wyżej).
Oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub notariuszem. Można je złożyć ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym.
Stwierdzenie nabycia spadku
Stwierdzenie ustawy, że spadek nabywa się z chwilą śmierci spadkodawcy jest prawdziwe, jednak dla osób nie mających na co dzień do czynienia z zagadnieniami prawnym nieco mylące. Zgodnie bowiem z art. 1027 kc względem osób trzecich spadkobierca może udowodnić swe prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku. Konieczne jest przeprowadzenia postępowania sądowego o charakterze nieprocesowym (niespornym – choć z tym w rzeczywistości może być różnie), które zakończone zostanie postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku. Orzeczenie to ma charakter deklaratoryjny, tzn. nie kreuje praw do spadku, a jedynie potwierdza stan prawny wynikający z postanowień ustawowych, innymi słowy potwierdza fakt, że dana osoba dziedziczy po określonym spadkodawcy.
W którym sądzie?
Sądem właściwym do stwierdzenia spadku, jak i właściwym w innych sprawach spadkowych jest sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Jest to tzw. sąd spadku.
Na wniosek ….
Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku inicjowane jest na wniosek spadkobiercy.
Jednocześnie ze złożeniem wniosku należy złożyć testament, jeżeli został on sporządzony i znajduje się w dyspozycji wnioskodawcy. Zgodnie zresztą z uregulowaniem kodeksu postępowania cywilnego każda osoba, u której znajduje się testament, obowiązana jest złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy. W przypadku uchylania się od wykonania tego obowiązku jest ona odpowiedzialna za wyrządzoną w ten sposób szkodę.
Kto jest spadkobiorcą?
Po wniesieniu wniosku o stwierdzenie nabycia spadku sąd wyznacza rozprawę, na którą wzywa wnioskodawcę oraz wszystkie osoby mogące wchodzić w rachubę, jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. W trakcie rozprawy sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, a także, czy spadkodawca pozostawił po sobie testament. W wyniku przeprowadzenia rozprawy możliwe jest, iż sąd dojdzie do przekonania, że spadkobiercą jest nie wnioskodawca, lecz inna osoba.
W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd określa osobę spadkodawcy oraz osoby wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł oraz wielkość ich udziałów w majątku spadkowym. Dopiero po uprawomocnieniu się tego postanowienia spadkobiercy mogą wykazać swoje prawa do spadku.
Wspólność majątku spadkowego
Wydawać by się mogło, iż opisane wyżej postępowanie zakończone stwierdzeniem nabycia spadku kończy perypetie z majątkiem spadkowym. Tak jednak jest jedynie w przypadku, gdy całość majątku spadkowego dziedziczy jeden spadkobierca. W przeważającej mierze jednak do majątku spadkowego powołanych jest więcej niż jedna osoba. Na tym etapie zatem, w przypadku dziedziczenia testamentowego, wystąpić może problem zachowku, a konkretnie powództwo o należny zachowek wytoczone przeciwko spadkobiercy (spadkobiercom). Problem ten jest wysoce skomplikowany, związany z rozliczeniami majątkowymi, czasem sięga głęboko wstecz. Ograniczę się zatem jedynie do wspomnienia o nim, z zaznaczeniem, iż w tym wypadku sprawa rozpoznawana jest w postępowaniu procesowym (spornym), a strony na rozprawie mogą dowodzić swych roszczeń wszelkimi przez prawo dozwolonymi sposobami.
W przypadku wielości spadkobierców powstaje doniosły problem wspólności majątku spadkowego. Samo postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku potwierdza jedynie, iż określone w nim osoby są spadkobiercami, nie przesądza jednak o losach przedmiotów wchodzących w skład spadku przedmiotów majątkowych i poszczególnych praw. Całość spadku stanowi w dalszym ciągu jeden majątek, jakkolwiek pojedyncze przedmioty mogą być zarządzane przez poszczególne osoby. Z punktu widzenia prawa, majątek stanowi jednak niepodzielną całość, do której prawa przysługują łącznie i w całości wszystkim spadkobiercom. Spadkobiercy mają jedynie udziały w poszczególnych przedmiotach wchodzących w skład spadku.
Do chwili działu spadku każdy spadkobierca jest współuprawniony zarówno do posiadania danego składnika majątku spadkowego, jak i decydowania o jego losie. Zatem czynności prawne dotyczące przedmiotu wchodzącego w skład majątku spadkowego, zwłaszcza zaś czynności rozporządzające (sprzedaż udziału w przedmiocie wchodzącym w skład majątku spadkowego, darowizna, obciążenie prawem na rzecz innej osoby) wymagają zgody wszystkich spadkobierców. W przypadku braku zgody któregoś z nich rozporządzenie jest bezskuteczne, jeżeli narusza uprawnienia tego spadkobiercy. Praktyczną doniosłość tego problemu widać przykładowo w momencie, gdy w skład spadku wchodzi samochód. Aż do chwili działu spadku, każdy spadkobierca jest współuprawniony do decydowania o nim i chociażby sprzedaż tego pojazdu wymagać będzie zgody wszystkich spadkobierców.
Dział spadku
Dla rozwiązania wspólności majątkowej konieczne jest dokonanie działu spadku. Polega on na tym, że po ustaleniu wartości całego majątku określa się wartość tzw. sched poszczególnych spadkobierców. Przykładowo, gdy wartość całości majątku spadkowego wynosi 100, a spadkobiercami ustawowymi są małżonek spadkodawcy i pięcioro dzieci, wartość sched przybierze następujące wielkości: małżonek 25, każde z dzieci po 15.
Dokonanie działu spadku w rezultacie spowoduje, że poszczególni spadkobiercy staną się wyłącznym właścicielami przyznanych im jednostkowych rzeczy, objętych dotychczas wspólnością majątku spadkowego.
Dział sądowy
Dział spadku powinien obejmować cały spadek. Może zostać dokonany w dwóch formach: umownej bądź sądowej. Sądowy dział spadku przeprowadza sąd spadku na żądanie którekolwiek ze spadkobierców. Sąd ustala skład i wartość spadku oraz dokonuje w tym postępowaniu szczegółowych wyliczeń, m.in. w zakresie zaliczenia poszczególnym spadkobiercom na poczet należnych im sched otrzymanych od spadkodawcy darowizn.
Dział umowny
Umowny dział spadku może nastąpić na mocy umowy między wszystkimi spadkobiercami wymienionymi w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. Spadkobiercy mogą zatem bez ingerencji sądu dokonać wzajemnych rozliczeń i ustaleń w zakresie przyznania poszczególnych składników majątkowych konkretnym osobom. W przypadku jednak, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Umowy dotyczące spadku
Zasadą jest, że nie można zawierać umów o spadek po osobie żyjącej. Takie umowy są z mocy prawa nieważne. Kodeks cywilny określa jednak nieliczne wyjątki, kiedy możliwe jest zawarcie takiej umowy dotyczącej spadku.
Zrzeczenie się spadku
Spadkobierca ustawowy (osoba, która po śmierci spadkodawcy dziedziczyłaby po nim na mocy ustawy) może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Zrzeczenie obejmuje również zstępnych (dzieci) zrzekającego się, chyba że strony umowy inaczej postanowiły. Zrzekający się oraz jego zstępni zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. W drodze umowy przeciwnej spadkobierca, który uprzednio zrzekł się dziedziczenia, może uchylić skutki tej czynności, ponownie wchodząc w krąg osób – potencjalnych spadkobierców ustawowych. Zarówno umowa o zrzeczenie się dziedziczenia, jak i umowa uchylająca skutki zrzeczenia powinny być zawarte w formie aktu notarialnego.
Zbycie spadku
Spadkobierca, który spadek przyjął, może spadek ten zbyć w całości albo w części, jak również zbyć udział spadkowy. Dotyczy to zarówno osób, które złożyły oświadczenie o przyjęciu spadku (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza), jak i osób, które nie złożyły takiego oświadczenia, lecz upłynął już sześciomiesięczny termin do jego złożenia (z ta chwilą osoby te traktowane są, jako przyjmujące spadek wprost). Nabywca spadku wstępuje w prawa i obowiązki spadkobiercy. Ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe w tym samym zakresie, co osoba zbywająca spadek. Ich odpowiedzialność jest przy tym solidarna. Umowa o zbycie spadku (lub udziału w nim) winna być zawarta w formie aktu notarialnego. Bartosz Kulesza Wersja archiwalna wpisu dostępna pod adresem: http://razemztoba.pl/beta/index.php?NS=srodek_new_&nrartyk= 572
