Wnioski i rekomendacje dla poprawy zapewniania dostępności - cz. V raportu

GUS na zlecenie Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej opracował raport o stanie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przez podmioty publiczne w Polsce.

Badanie objęło: 57 tys pomiotów, w ponad 3 tys miejscowościach, 114 tys budynków, 67 tys stron www i aplikacji mobilnych. Raport poddał analizie 4 kwestie: dostępność architektoniczną, cyfrową, informacyjno-komunikacyjną oraz informację o dostępie alternatywnym. Dziś prezentujemy wnioski i rekomendacje dla poprawy zapewniania dostępności, w tym w zakresie zmiany przepisów prawa.

Badanie dostępności podmiotów publicznych pokazało, że cześć podmiotów publicznych, mimo chęci w zakresie stałego zwiększania swojego poziomu dostępności, napotyka na ograniczenia wynikające z niewystarczającej wiedzy i świadomości kwestii dostępności przestrzeni publicznej dla osób ze szczególnymi potrzebami. Wielu pracowników i członków personelu podmiotów publicznych postrzega niepełnosprawność przede wszystkim jako dysfunkcję lub barierę, a osoba z niepełnosprawnością kojarzona jest niemal wyłącznie z osobą poruszającą się na wózku. Wiedza o realnych problemach i potrzebach osób z niepełnosprawnościami zastępowana jest więc przez stereotypowe postrzeganie samego zjawiska niepełnosprawności, co rodzi szereg barier o charakterze mentalnym. Takie nastawienie może utrudniać lub wręcz uniemożliwiać korzystanie z usług podmiotów publicznych przez osoby ze szczególnymi potrzebami na równi z innymi.

W przyszłości rekomenduje się zatem:

1. prowadzenie edukacji oraz kompleksowych i cyklicznych szkoleń w zakresie:

• specjalnych potrzeb osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami,

• obowiązków w zakresie dostępności wynikających z UZD i UDC,

• procedur ewakuacji osób z niepełnosprawnościami,

• promocji zatrudniania i zapewniania odpowiednich warunków pracy dla osób z niepełnosprawnościami,

• zasad stosowania „prostego języka” w pismach i komunikacji zewnętrznej,

• upowszechnieniu wśród osób o specjalnych potrzebach wiedzy o uprawnieniach jakie im przysługują na mocy UZD i UDC,

• inicjatyw służących wzmocnieniu know-how wśród podmiotów potencjalnie mogących świadczyć usługi związane z dostępnością i zachęcające do zaangażowania się w realizację Programu Dostępność Plus 2018-2025,

• ciągłej promocji Programu Dostępność Plus 2018-2025 upowszechniającej pewne postawy, czy też sposób postrzegania osób z niepełnosprawnościami, wymiany dobrych praktyk,

2. zwrócenie uwagi koordynatorów ds. dostępności w podmiotach publicznych na potrzebę stałego monitorowania poziomu znajomości przez pracowników obowiązków wynikających z UZD i UDC

3. stworzenie zasobu wykwalifikowanych specjalistów od dostępności m.in. poprzez promocję kwalifikacji zawodowych z zakresu dostępności czy kształcenie w zawodach z tym powiązanych. Warto odnotować, że w ramach Programu dostępność Plus zostały już włączone do Zintegrowanego Systemu Kwalifikacji (ZSK) kwalifikacje pn. „Wdrażanie dostępności w organizacji” oraz siedem kwalifikacji związanych ze standardem WCAG (Web Content Accessibility Guidelines) czyli zbiorem zasad dotyczących dostępności cyfrowej serwisów internetowych i aplikacji mobilnych. Dodatkowo, w 2021r. na zlecenie MFiPR przeprowadzona została niezależna ewaluacja wsparcia realizowanego w Programie Dostępność Plus, które wspiera rozwiązania przyjęte w ustawie o zapewnianiu dostępności i wspiera podmioty publiczne w dostosowaniu się do jej wymagań. Ewaluator ocenił, że z perspektywy trzech lat efekty realizacji Programu należy ocenić pozytywnie. Jednym z kluczowych osiągnięć Programu jest włączenie tematu dostępności do dyskursu publicznego. Program Dostępność Plus określony został nawet mianem „game changer” polskiej polityki wobec osób z niepełnosprawnościami i osób ze szczególnymi potrzebami.

Pozytywne oceny Programu Dostępność Plus prezentowali zarówno przedstawiciele sektora publicznego, organizacji pozarządowych, jak i przedstawiciele środowiska osób z niepełnosprawnościami. Uczestnicy badania zgodnie twierdzili, że dzięki Programowi Dostępność Plus zagadnienia związane z dostępnością pojawiły się na wysokich pozycjach w agendzie politycznej i programowej instytucji i organizacji. Widoczne efekty zaobserwowano również w obszarze zmian świadomościowych oraz mentalnych. Wyniki badania wskazują na rosnącą otwartość (zarówno beneficjentów, jak i instytucji publicznych) na potrzeby osób ze szczególnymi i potrzebami. Zmianę tę można zaobserwować zarówno na poziomie działań, jak i stosowanego do ich opisu języka.

Za największe osiągnięcie Programu Dostępność Plus można uznać wdrożenie części zaplanowanych w nim zmian legislacyjnych. Budują one stabilną podstawę do wdrażania dostępności w perspektywie długookresowej. Na szczególną uwagę zasługuje „Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami”. Wyniesienie zagadnienia dostępności na poziom ustawowy istotnie przyczyniło się do wyznaczenia priorytetów działań w tym obszarze różnym instytucjom publicznym. Co do zasady, właśnie zmiany legislacyjne należy uznać za najistotniejsze i potencjalnie najbardziej trwałe efekty wdrażania Programu Dostępność Plus.

Jednocześnie w toku przeprowadzonej ewaluacji programu sformułowano szereg wniosków i rekomendacji, których wdrożenie mogłoby w przyszłości wzmocnić jego efekty i zapewnić jego długofalowe oddziaływanie. Wśród nich w szczególności można wskazać następujące:

Brak wieloletniego i stabilnego budżetu (dotyczy to części działań finansowanych z środków krajowych) niewątpliwie stanowi jedną z kluczowych trudności we wdrażaniu Programu. Należy zwiększyć finansowanie wsparcia podmiotów publicznych w likwidacji zidentyfikowanych barier architektonicznych.

Należy też mieć na względzie, że okres realizacji Programu w znacznym stopniu pokrywa się z trwającą od I kwartału 2020 r. pandemią COVID-19. Obostrzenia wydawane na przestrzeni 2020 i 2021 r. stanowiły istotne utrudnienie dla działań planowanych do podjęcia w tym okresie – zarówno przez instytucje publiczne odpowiedzialne za poszczególne działania, jak i beneficjentów Programu Dostępność Plus.

Kolejnym horyzontalnym wyzwaniem z jakim obecnie muszą mierzyć się beneficjenci Programu jest olbrzymia skala potrzeb (w szczególności dotyczy to realizacji działań infrastrukturalnych) i niewystarczająca alokacja finansowa na te cele. Problem ten dodatkowo pogłębia wzrost cen towarów i usług – w tym również tych bezpośrednio związanych z dostępnością.

Liczba ekspertów posiadających odpowiednią wiedzę i kompetencje dotyczące szeroko pojętej problematyki dostępności jest niewystarczająca. Dalej istnieją też duże potrzeby w zakresie budowy wiedzy i kompetencji dotyczącej dostępności wśród przedstawicieli instytucji publicznych. Wskazane jest zatem kontynuowanie działań służących budowie potencjału kadr w szczególności w podmiotach publicznych.

Wskazane jest przeprowadzenie przeglądu celów i zakresu poszczególnych działań programu Dostępność Plus tak, aby być może lepiej dostosować go do realiów i współczesnych wyzwań.Wskazane byłoby wyodrębnienie stanowiska Pełnomocnika Rządu ds. Dostępności, o którym mowa w Programie Dostępność Plus oraz powołanie/wyodrębnienie niezależnej merytorycznie i politycznie instytucji koordynującej Programem Dostępność Plus. Koordynacja działań innych resortów prowadzona z poziomu jednego ministerstwa nie zawsze przynosi pożądane efekty.

Wypracowane dotychczas w Programie Dostępność Plus modele i wzorce wymagają większych nakładów finansowych dla ich upowszechnienia na znaczącą skalę. Należy zatem zwiększyć środki na działania poprawiające dostępność w określonych typach podmiotów publicznych np. dostępna szkoła, dostępne placówki służby zdrowia, dostępne parki narodowe, dostępne instytucje kultury, sądy itp. Zalecana jest poprawa działań informacyjno-promocyjnych w zakresie programu Dostępność Plus – silniejsze promowanie marki Programu. W zakresie prac legislacyjnych wskazane jest wpisanie norm i rozwiązań określonych w Budowlanym ABC do rozporządzenia o warunkach technicznych, które muszą spełniać budynki i ich usytuowanie. Rekomendowana jest kontynuacja rozpoczętych programów inwestycyjnych związanych z wymianą taboru i infrastruktury transportu publicznego, należy przy tym dążyć do ujednolicania rozwiązań dostępnościowych (np. systemu oznaczeń dla osób niewidomych). Należy wzmocnić koordynacyjną rolę Ministra Infrastruktury w tym zakresie.

Należy podjąć działania legislacyjne związane z zapewnianiem dostępności w transporcie autobusowym dalekobieżnym oraz komunikacji opartej na mniejszych pojazdach (typu bus). Należy dążyć do zwiększenia zainteresowania samorządów korzystaniem z programu dofinansowania rozwoju przewozów autobusowych.

Zmiany prawa

Pomimo wejścia w życie przepisów UZD i UDC nadal identyfikowane są liczne obszary wymagające zmian prawa celem poprawy poziomu zapewniania dostępności przez podmioty publiczne z różnych obszarów takich jak:

dostępność architektoniczna – wprowadzenie zmian w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. Urz. 2019 poz. 1065) przede wszystkim w zakresie:

• ustanowienia minimalnego udziału lokali mieszkalnych dostępnych dla osób niepełnosprawnych;

• wprowadzenia obowiązku instalacji windy w budynkach użyteczności publicznej zamieszkania zbiorowego mających dwie lub więcej kondygnacji oraz budynkach mieszkalnych wielorodzinnych mających trzy i więcej kondygnacje,

• wprowadzenia definicji mieszkania dostępnego dla osób niepełnosprawnych poprzez określenie elementów mieszkania dostępnego;

• wprowadzenia dla pomieszczeń higieniczno-sanitarnych wymogów, umożliwiających montaż dodatkowych urządzeń, w tym przewijaków dla osób dorosłych z niepełnosprawnościami;

• wyposażenia kabiny dźwigu osobowego w panel kontrolny umożliwiający osobom niewidomym i niedowidzącym uzyskanie informacji na temat wyboru kondygnacji w budynku poprzez informację głosową i dotyk;

dostępność cyfrowa – wprowadzenia zmian w UDC polegających na:

• wprowadzeniu obowiązku uzupełnienia informacji o sytuacji kryzysowej o nagranie tłumaczenia PJM;

• wyznaczeniu nieprzekraczalnego terminu 14 dni na dodanie napisów od opublikowania nagrania z transmisji na żywo;

dostępność edukacji – wprowadzenie zmian w:

• ustawie z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. 2021 poz.1915) w zakresie określenia minimalnych wymagań związanych z zapewnieniem dostępności szkół dla osób ze szczególnymi potrzebami (lub odniesienie do UOD). W przypadku nowopowstających szkół powinien być wymóg stosowania uniwersalnego projektowania, natomiast w placówkach już istniejących racjonalnych usprawnień;

• rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz. U. 2017 poz. 1578) poprzez rozszerzenie katalogu przyczyn niepełnosprawności, zgodnie z rozumieniem niepełnosprawności zawartym w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych, ponieważ obecnie tylko niewielka grupa uczniów i uczennic z niepełnosprawnościami otrzymuje potrzebne im wsparcie;

• ustawie z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. 2018 poz. 1668) poprzez wprowadzenie przepisów regulujących standardy dostępności uczelni wyższych oraz wprowadzenie przepisów umożliwiających studentowi z niepełnosprawnością zakwaterowanie wraz z asystentem osobistym;

dostępność ochrony zdrowia – wprowadzenie zmian w:

• ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz. U. 2021 poz. 711) oraz ustawie z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2021 r. poz. 849) w zakresie zagwarantowania otrzymania informacji w formie dostępnej dla osób ze szczególnymi potrzebami i niepełnosprawnościami;

• ustawie z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. 2020 poz. 1398) w zakresie stworzenia rozwiązań informacyjno-komunikacyjnych celem obsługi pacjenta ze szczególnymi potrzebami;

• ustawie z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz.U. 2021 poz. 479) w zakresie zwiększenia wiedzy i kompetencji kadry pielęgniarek i położnych w obszarze wsparcia pacjentów ze szczególnymi potrzebami;

• rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej (Dz. U. 2013 poz. 1480 ze zm.) w zakresie ustanowienia nowego świadczenia gwarantowanego, jakim są dzienne domy opieki medycznej;

dostępność administracji publicznej – wprowadzenie zmian w:

• ustawie z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 2020 poz. 463 ze zm.) poprzez obowiązek zapewnienia przez urząd na swój koszt tłumacza języka migowego oraz tłumacza-przewodnika na potrzeby udziału w czynnościach przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oraz udostępniania ramki ułatwiającej złożenie własnoręcznego podpisu na wniosek osoby ze szczególny potrzebami;

• ustawie z dnia 6 sierpnia 2010 r. o dowodach osobistych (Dz. U. 2020 poz. 332 ze zm.) poprzez uniemożliwienie odbioru dowodu osobistego w miejscu pobytu przez osobę ze szczególnymi potrzebami, która przebywa poza granicami gminy, do której złożono wniosek; udostępniania ramki ułatwiającej złożenie własnoręcznego podpisu na wniosek osoby ze szczególnymi potrzebami oraz zapewnienie dostępności cyfrowej rejestru dowodów osobistych;

• ustawie z dnia 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych (Dz. U. 2020 poz. 617) w zakresie możliwości odbioru dokumentu paszportowego w miejscu pobytu wnioskodawcy z powodu jego choroby, niepełnosprawności lub innej niedającej się pokonać przeszkody oraz udostępniania ramki ułatwiającej złożenie własnoręcznego podpisu na wniosek osoby ze szczególnymi potrzebami;

• ustawie z dnia 24 września 2010 r. o ewidencji ludności (Dz. U. 2019 poz. 1397 ze zm.) w zakresie udostępniania ramki ułatwiającej złożenie własnoręcznego podpisu na wniosek osoby ze szczególnymi potrzebami;

• ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 2020 poz. 1575) w zakresie zwiększenia dostępności mediacji przy użyciu urządzeń umożliwiających zdalną komunikację stron bez fizycznego posiedzenia mediacyjnego oraz dodania regulacji przewidujących ułatwienia dla osób ze szczególnymi potrzebami rozwiązań pozwalających na aktywne i samodzielne uczestniczenie w postępowaniach rejestrowych;

dostępność transportu publicznego – wprowadzenie zmian w:

• rozporządzeniu Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 20 kwietnia 2017 r. w sprawie rodzajów dokumentów poświadczających uprawnienia do korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz. U. 2017 poz. 810) w zakresie uporządkowania stanu prawnego i ułatwienia osobom z niepełnosprawnościami korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego;

• ustawie z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz. U. 2020 poz. 1944, ze zm.) w zakresie zapewnienia możliwości korzystania przez osoby o szczególnych potrzebach z mechanizmu składania skarg i reklamacji oraz zawarcia wymogów dotyczących obowiązku zapewnienia w przewozach użyteczności publicznej (realizowanych na podstawie bezpośrednio zawartych umów) rozwiązań umożliwiających korzystanie z tego transportu przez osoby z niepełnosprawnościami i osoby o ograniczonej sprawności ruchowej;

• ustawie z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (Dz. U. 2020 poz. 1043 ze zm.) w zakresie ułatwienia osobom o szczególnych potrzebach zapoznania się z rozkładem jazdy udostępnionym na stronie internetowej zarządcy infrastruktury;

dostępność kultury – wprowadzenie zmian w:

• ustawie z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. 2020 poz. 902) w zakresie podnoszenia dostępności materiałów kultury dla osób niepełnosprawnych; określenia zakresu dostępności działalności wydawniczej realizowanej przez muzea oraz zapewnienia osobom głuchym dostępu do tłumacza PJM w formie tabletu;

• ustawie z dnia 30 czerwca 2005 r. o kinematografii (Dz. U. 2021 poz. 257) w zakresie wprowadzenia obowiązku przekazywania przez dystrybutora lub producenta kopii filmu w celu przygotowania jego audiodeskrypcji.

oprac. AG, źródło : Raport o stanie zapewniania dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przez podmioty publiczne w Polsce