Zespół Aspergera to zaburzenie rozwojowe, zaliczane do spektrum autyzmu. Jego główną cechą są trudności w funkcjonowaniu społecznym. Mogą one powodować pewne problemy w codziennym życiu. Jak zatem prawidłowo wspierać osoby z ZA i w jakich obszarach mogą potrzebować naszej pomocy? W niniejszym artykule postaram się odpowiedzieć na to pytanie, udzielając kilku niezbędnych wskazówek. Odnoszą się one zarówno do dzieci i młodzieży, jak i osób dorosłych z ZA.
Wsparcie związane z codzienną aktywnością i zachowaniem
Osoby z Zespołem Aspergera nie lubią zbyt wielu zmian i zaskakujących sytuacji. Dlatego zawsze informuj z odpowiednim wyprzedzeniem o sytuacjach i czynnościach, które mają nastąpić. Jeśli planujesz przeprowadzić zmianę wystroju jakiegoś pomieszczenia, poinformuj o tym osobę z ZA.
Zachęć ją, by pomogła Ci w pracy – to pozwoli jej spokojnie zaadaptować się do nadchodzących zmian. Bardzo duże znaczenie dla osób z ZA ma stałość działań. Najlepiej funkcjonują, gdy nie są zaskakiwane nagłymi zmianami. Bardzo przydatne są plany dnia, plany lekcji, terminy, zachowanie odpowiedniego schematu pracy, itp. Jeśli coś obiecujesz, zawsze dotrzymuj słowa. Jeśli coś planujesz i przedstawiasz plan – nie zmieniaj go.
Nie oczekuj, że osoba z ZA będzie zachowywać się tak, jak jej rówieśnicy. Zawsze staraj się zrozumieć, co leży u podłoża trudnego zachowania. Nie wysuwaj pochopnych wniosków i nie ograniczaj się do najprostszych hipotez. Spróbuj rozpoznać, jakie sytuacje wywołują największą frustrację, stres, lęk i próbuj ich unikać. Postaraj się pracować z osobą z ZA nad zachowaniami, które są trudne do zaakceptowania przez otoczenie, lecz nie przejmuj się tymi, które są po prostu dziwaczne. Nie wyśmiewaj i nie próbuj zawstydzać. To tylko pogłębi frustrację i wpłynie na złe samopoczucie. Osoby z ZA nie potrafią kłamać, więc nie mów, że zrobiłeś coś, czego nie zrobiłeś, tylko dlatego, że według Ciebie to dobrze brzmi.
Wsparcie związane z sytuacjami społecznymi
Otocz osobę z ZA dyskretną opieką. Pamiętaj, że może ona stać się łatwym celem dla zaczepek i prowokacji. Sprawdź, czy nie doświadcza agresji ze strony innych osób. Nie bierz do siebie zbyt osobiście każdego niegrzecznego zachowania osoby z ZA. Raczej przeanalizuj sytuację i rozpoznaj, co mogło być powodem niewłaściwego zachowania, np. ktoś powiedział coś niewłaściwego bez intencji sprawienia przykrości, mylnie odczytał zachowania innych osób, nie wie co ma zrobić, jest zmęczony, zestresowany, itp. Staraj się zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości. Wyjaśnij w prosty sposób, że szczerość nie polega na mówieniu wszystkiego, co myślimy. Powiedz czym jest takt, np. takt oznacza zachowanie szczerości w sposób, który nie zrani uczuć innych. To umiejętność stwierdzenia jak, kiedy i czy powiedzieć komuś to, co myślimy. Zapoznaj osobę z ZA z potrójnym filtrem Sokratesa i zachęcaj do jego stosowania: zanim coś komuś powiesz, zastanów się czy to, co chcesz powiedzieć, jest prawdą, jest dobre i użyteczne (konieczne w danej sytuacji)?
W sytuacjach społecznych przydatne mogą okazać się następujące niewypowiedziane zasady:
• wszystko jest trudne, zanim stanie się łatwe,
• porażki bolą, ale są najlepszą metodą nauki,
• jeśli wydaje ci się, że powinieneś podziękować, to najprawdopodobniej powinieneś, podziękowanie to nagroda, która zachęca do kontynuowania określonego zachowania,
• zauważ, powiedz, podziękuj – to prosty sposób na to, jak pokazać ludziom, że są dla nas ważni,
• podziękowania mogą przyjmować różne formy, a osoby neurotypowe oczekują, że będziesz wiedział, która z nich jest odpowiednia w danej sytuacji,
• przepraszam wcale nie musi być najtrudniejszym słowem, ale na pewno jest jednym z najważniejszych,
• przeprosiny nie czynią z jednej osoby zwycięzcy, a drugiej przegranego,
• przeprosiny zawierają informacje, co poszło nie tak, jakie uczucia zostały zranione i co powinno wydarzyć się zamiast tego,
• jeden błąd nie niszczy przyjaźni.
[Na podstawie: Jennifer Cook O’Toole, „Sekretna księga Asperdzieciaka. Poradnik dla dzieci i młodzieży z zespołem Aspergera”, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2018.]
Wsparcie w radzeniu sobie z emocjami
Wspieraj rozwój umiejętności rozpoznawania i rozumienia emocji, Z PASJĄ NA WÓZKU nazywając w sposób adekwatny mimikę, gesty, mowę ciała. Nie oczekuj od osoby z ZA spontanicznej empatii. Wytłumacz, co czujesz i sprawdź, czy ten ktoś zrozumiał. Postaraj się odwoływać do jego doświadczeń. Jeżeli zauważysz zachowanie empatyczne czy współczujące, zawsze nazwij je i pochwal. W ten sposób pomożesz jej zrozumieć, jakich zachowań oczekuje od niej otoczenie.
Zachowaj spokój i cierpliwość, gdy osoba z ZA wpada w złość lub jest agresywna. Jeżeli to możliwe, postaraj się usunąć ją z obszaru działania bodźca, który wywołał atak złości. W sytuacji wzburzenia odizoluj ją na konieczny okres, daj możliwość zrelaksowania się, np. poprzez słuchanie muzyki. Po opanowaniu sytuacji zawsze postaraj się wyjaśnić, co spowodowało złość.
Spróbuj wypracować z daną osobą techniki relaksacyjne. Ucz prostych sposobów radzenia sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami, np. techniki OOPP: odejdź, oddychaj, pomyśl, powiedz. Opracuj wspólnie z nią „Kodeks złości” – określcie, jakie sposoby radzenia sobie ze złością będą akceptowane, a jakie nie. Unikaj konfrontacji i przymusu. Stosuj negocjacje, daj możliwości wyboru. W sytuacji narastania emocji wycofaj się i pozwól osobie ochłonąć, wyciszyć się.
Jeżeli dostrzeżesz nadmierny lęk związany z kontaktami społecznymi, nie bagatelizuj go. Fobie i zaburzenia lękowe nie są naturalną cechą osób z ZA. Mogą być współwystępującym problemem, który dodatkowo może komplikować ich życie. Być może konieczna będzie konsultacja z psychologiem lub psychiatrą i podjęcie stosownej psychoterapii.
Wsparcie wrozwoju umiejętności komunikacji i rozumieniu języka
Pamiętaj, że w związku z trudnościami w prawidłowym odczytywaniu sygnałów pozawerbalnych przez osoby z ZA, wyraz twarzy i gest powinien być poparty informacją słowną. Używaj prostego, jednoznacznego języka, unikaj ironii, dowcipów, przenośni, idiomów. Mogą one powodować niepotrzebny zamęt. Wyjaśniaj metafory i wyrazy wieloznaczne. Znaczenie pojęć abstrakcyjnych przedstawiaj z pomocą przeciwieństw, np. uczciwość-nieuczciwość, przyjaźń-wrogość itp.
Ucz zasad prowadzenia rozmów, np. aktywnego słuchania, nieprzerywania innym ich wypowiedzi. Przerwij wypowiedź osoby z ZA tylko wtedy, gdy używa powtarzających się argumentów lub pytań. Poproś, aby zapisała swoje pytania lub argumenty na kartce. Zachęcaj do gier językowych, np. kalambury, scrabble, wyszukiwanie wyrazów bliskoznacznych.
Wsparcie w radzeniu sobie z nadwrażliwością sensoryczną
Zadbaj, aby otoczenie pozbawione było nadmiernej ilości bodźców. Osobie, która źle znosi hałas i nadmiar bodźców, zapewnij pobyt w spokojnym miejscu lub posłuchanie relaksacyjnej muzyki. Ustal w domu i szkole bezpieczne miejsce, gdzie osoba będzie mogła się odizolować, gdy osiągnie zbyt wysoki poziom frustracji lub przeciążenia. W przypadku nadwrażliwości na dźwięki zaproponuj używanie słuchawek lub stoperów do uszu. Staraj się minimalizować głośne i drażniące dźwięki. Unikaj przebywania z osobą z ZA w miejscach, w których panuje hałas. Unikaj oświetlenia mocnymi lampami jarzeniowymi. Unikaj dotykania osoby nadwrażliwej na dotyk i zapewnij poszanowanie jej granic przez rówieśników. Przy nadwrażliwości na zapachy unikaj intensywnych aromatów, np. używania mocnych perfum. Nie nalegaj na zjadanie wszystkich potraw. Do niektórych pokarmów ktoś może przejawiać silną awersję.
Przedstawione strategie wspierania osób z ZA mogą być na co dzień bardzo przydatne. Stanowią podstawę, na której można budować satysfakcjonujące relacje.
