Najłagodniejsza forma całościowych zaburzeń rozwoju, mieszcząca się w spektrum autyzmu. Tak brzmi najkrótsza definicja Zespołu Aspergera (ZA). Czym charakteryzuje się ten zespół i jakie są osoby go posiadające?
Współcześni psychologowie i specjaliści skłaniają się ku temu, aby nie nazywać ZA zaburzeniem, lecz neuroróżnorodnością. Oznacza to, że umysł osób z ZA pracuje nieco inaczej niż u innych ludzi, tzw. neurotypowych (niemających ZA lub innych zaburzeń ze spektrum autyzmu). Zespół ten opisał po raz pierwszy Hans Asperger już w 1944 r. Jednak dopiero w latach 80. XX w. zaczęto używać tego terminu powszechnie, zajęto się badaniami i diagnozowaniem ZA.
Osoby z Zespołem Aspergera posiadają przede wszystkim trudności w zakresie umiejętności społecznych. Oznacza to, że mają problemy w nawiązywaniu relacji międzyludzkich. Nie znaczy to jednak, że nie odczuwają potrzeby kontaktów z drugim człowiekiem. Po prostu nie zawsze wiedzą jak je nawiązywać i podtrzymywać. Osoby z ZA nie uczą się zasad funkcjonowania społecznego spontanicznie, poprzez obserwację, ale muszą się ich uczyć jak tabliczki mnożenia. Podobnie jest u nich z empatią, której uczą się w trakcie życia. Występują u nich deficyty w sferze rozumienia sytuacji społecznych, motywów działania i uczuć innych osób.
W praktyce przejawia się to brakiem znajomości konwenansów społecznych, nieprawidłowym interpretowaniem sygnałów społecznych, nie rozumieniem tego „co wypada, a co nie”, brakiem wyczucia odpowiedniego dystansu od rozmówcy, np. stają zbyt blisko lub zbyt daleko, mogą dotykać rozmówcy, naruszając jego przestrzeń osobistą.
Częstą cechą osób z ZA jest ich nadmierna bezpośredniość, prawdomówność, nieuwzględnianie uczuć innych. Są zawsze prawdomówne, drobiazgowo, sztywno przestrzegają przepisów i regulaminów. Sytuacje te często powodują nieumiejętność lub brak chęci współpracy w grupie i małe zainteresowane nawiązywaniem kontaktów koleżeńskich. W związku z tym osoby z Zespołem Aspergera zazwyczaj nie mają przyjaciół ani bliskich kolegów. Osoby neurotypowe często posługują się białymi kłamstwami, co jest trudne dla tzw. Aspich, którzy rozumieją wszystko bardzo dosłownie. Białe kłamstwo to świadome mówienie nieprawdy mające wprowadzić kogoś w błąd, ale nie wyrządzać mu krzywdy, ani też zaszkodzić, często w przekonaniu kłamiącego ma nawet komuś pomóc.
Głównymi kryteriami różnicującymi Zespół Aspergera od innych cięższych zaburzeń autystycznych są brak opóźnienia rozwoju mowy i prawidłowy rozwój poznawczy. U osób z ZA występują jednak specyficzne trudności z używaniem mowy w celu komunikacji. Używają one języka przede wszystkim do etykietowania i opisywania świata, a nie do wymiany doświadczeń, emocji, komunikowania się z otoczeniem. Ich mowa bywa często zbyt formalna, sztywna i perfekcyjna, co daje się zauważyć już w dzieciństwie. Słownictwo dzieci z Zespołem Aspergera, mimo młodego wieku, jest bogate i obfitujące w dorosłe i naukowe sformułowania. Występuje u nich także nietypowa prozodia, czyli wysokość, intonacja głosu, nieprawidłowy akcent i rytm wypowiedzi.
U Aspich występują także charakterystyczne trudności w rozumieniu języka. Trudność sprawia im rozumienie wszelkiego rodzaju znaczeń przenośnych i ukrytych, np. metafor, powiedzeń, przysłów, ironii i żartów. Rozumieją je zbyt dosłownie. Pojawiają się też problemy w rozumieniu słów wieloznacznych, odczytywaniu komunikatów związanych z intonacją głosu. Osoby z ZA mogą też trudności w naprzemiennej komunikacji. Nie rozumieją jej reguł. Nie potrafią rozpoznać, kiedy powinni się odezwać, mogą przerywać wypowiedzi innych osób lub rozmowę w trakcie jej trwania. W określonym momencie mogą pełnić tylko jedną rolę – nadawcy lub odbiorcy. Większe trudności napotykają, kiedy w rozmowie uczestniczą więcej niż dwie osoby. Najłatwiej jest nawiązać z nimi kontakt w sytuacji jeden na jeden.
Kolejną bardzo istotną cechą osób z ZA są trudności w komunikacji niewerbalnej. Znacznie utrudnione jest u nich odczytywanie mimiki, postawy ciała, gestów, wyrazu twarzy i oczu. Komunikacja niewerbalna z ich strony może być niedostosowana. Ich gesty i mimika mogą być nieadekwatne do sytuacji lub ograniczone, np. skąpa ekspresja twarzy, dystans fizyczny, zachwianie rozumienia bliskości do innej osoby, kłopoty z nawiązywaniem kontaktu wzrokowego.
U części osób z ZA, podobnie jak u osób wysoko wrażliwych, występuje nadwrażliwość na niektóre bodźce sensoryczne (np. słuchowe, wzrokowe, dotykowe, zapachowe, smakowe). Na niektóre dźwięki, hałas, nadmiar bodźców wzrokowych, migoczące światła, mogą reagować rozdrażnieniem zatykaniem uszu, bronieniem się przed dotykiem, niechęcią noszenia niektórych ubrań ze względu na ich fakturę, metki, itp.
Z Zespołem Aspergera związane są także zachowania powtarzalne, rutynowe, niezmienne oraz trudności w akceptowaniu zmian. Problemem może być tzw. sztywność poznawcza, czyli ograniczona elastyczność myślenia, mała podatność na perswazję, słaby poziom myślenia abstrakcyjnego (wnioskowania, wydawania osądów) oraz rozumienia sytuacji społecznych.
Osoby z ZA mogą przejawiać zawężone, bardzo specjalistyczne zainteresowania. Czasami posiadają encyklopedyczną, rozległą wiedzę, a ich pamięć mechaniczna pozwala magazynować wiele szczegółów z określonej dziedziny. Ich iloraz inteligencji często bywa wyższy niż przeciętny. Mogą ujawniać różne talenty, np. muzyczny, plastyczny, dotyczący nauk ścisłych (matematyki, informatyki). Jeśli te umiejętności przybiorą charakter obsesyjnego zainteresowania jedną dziedziną (fiksacji), to mogą powodować problemy w postaci izolacji, konfliktów z otoczeniem itp., gdyż opowiadając o interesujących tematach osoba z ZA stereotypowo wraca do niego, nie uwzględniając potrzeb rozmówcy. Z powodu swych niezwykłych zainteresowań ludzie z ZA uchodzą często za ekscentryków. Często przypisywana jest im etykieta „dziwaków” lub „źle wychowanych”. W przypadku dzieci z ZA rodzice i otoczenie mogą traktować ich zachowania jako niegrzeczne i złośliwe. Pomimo trudności w funkcjonowaniu społecznym, należy pamiętać, że osoby te z powodzeniem mogą nauczyć się wielu umiejętności społecznych potrzebnych w codziennych kontaktach międzyludzkich, np. empatii.
Z powodu trudności w rozumieniu kontekstu społecznego, problemów w adaptacji do nowych sytuacji i braku elastyczności w postępowaniu osoby z ZA często doświadczają odrzucenia, nieustannej krytyki, a czasem przemocy fizycznej bądź emocjonalnej. Z tego powodu przeżywają frustrację, z którą na ogół słabo sobie radzą. W związku z tym mogą łatwo wpadać w gniew lub smutek. Brak zrozumienia mogą wyrażać zachowaniami nieadekwatnymi do zdarzenia lub izolacją. Czarno-biały, pełen skrajności sposób myślenia często sprawia, że napotkane problemy wydają im się dużo większe, niż w rzeczywistości. Dlatego potrzebują oni pomocy i wsparcia ze strony osób najbliższych i specjalistów. Temat ten poruszę w drugiej części artykułu.