Z początkiem lutego weszły w życie zmiany w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego. Ich ideą było usprawnienie procedury dochodzenia swoich praw przed sądem cywilnym, a przede wszystkim przyspieszenie rozpoznawania spraw oraz urealnienie obowiązującej w procedurze cywilnej zasady kontradyktoryjności.
W myśl tej zasady, to strony toczyć muszą swoisty „pojedynek” przed sądem, dostarczając argumentów na poparcie swoich tez, zaś rolą sądu jest jedynie wydanie werdyktu na podstawie dowodów przedstawionych przez strony.
Sąd nie dąży do poznania tzw. prawdy materialnej (czyli stanu faktycznego odpowiadającego rzeczywistości), a jedynie ocenia fakty przedstawione mu przez stronę postępowania.
Drugim ważnym kierunkiem zmian w kodeksie była konieczność procesowej realizacji postanowień kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez niezgodne z prawem działania przy wykonywaniu władzy publicznej. Spowodowało to potrzebę przekształcenia instytucji kasacji w nadzwyczajny środek odwoławczy oraz dodania nowego środka prawnego – skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądowego.
Trzecim kierunkiem zmian było usprawnienie i przyspieszenie postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego.
W artykule niniejszym opiszę pokrótce najważniejsze zmiany dokonane w kodeksie. Nowelizacje, które weszły w życie z początkiem lutego są bowiem na tyle obszerne, że ich dokładne omówienie przekraczałoby ramy oraz miejsce przeznaczone w RzT na porady prawne.
Sąd może pouczyć, ale nie musi
Na wstępie omówić należy nową treść art. 5 kpc, będącą wyrazem wspomnianej zasady kontradyktoryjności. Przepis ten stanowi, iż w razie uzasadnionej potrzeby sąd może udzielić stronom i uczestnikom postępowania występującym w sprawie bez adwokata lub radcy prawnego niezbędnych pouczeń co do czynności procesowych. W dotychczas obowiązującym stanie prawnym sąd miał obowiązek udzielać takim osobom potrzebnych wskazówek co do czynności procesowych i pouczać je o skutkach prawnych podjęcia bądź zaniechania takiej czynności. Ten obowiązek „instruowania” strony słabszej (bo występującej bez profesjonalnego pełnomocnika procesowego) od wielu już lat budził poważne zastrzeżenia, zwłaszcza z punktu widzenia torii o „równości broni” występujących stron. Ustawodawca zwolnił zatem sąd od obowiązku pouczania stron, wprowadzając w to miejsce prawo do udzielenia niezbędnych pouczeń, ale tylko w razie uzasadnionej potrzeby. Kwestia co należy uznać za uzasadnioną potrzebę pozostawiona została wykładni sądowej. Zależeć to będzie z pewnością od stopnia skomplikowania toczącej się sprawy oraz od konkretnych możliwości strony postępowania, przede wszystkim intelektualnych i percepcyjnych.
Ugoda – niekoniecznie korzystna
Z omówioną wyżej zmianą koresponduje nowa treść art. 184 kpc, regulującym możliwość ugodowego zakończenia sporu. Ugoda zawarta przez strony podlega zatwierdzeniu przez sąd, przed którym sprawa się toczy. Sąd ten może odmówić zatwierdzenia zawartej ugody, jeśli uzna, iż jej treść jest niezgodna z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierza do obejścia prawa. Analogiczny przepis obowiązywał przed nowelizacją kodeksu, przy czym, jako powód uznania ugody za niedopuszczalną wymieniał także rażące naruszenie usprawiedliwionego interesu jednej ze stron. Obecnie sąd już nie będzie mógł badać, czy ugoda narusza interesy osób ją zawierających. Pozostawiona została więc stronom pełna dyspozycyjność w tym zakresie, tzn. strona będzie mogła zawrzeć ugodę – i tym samym zakończyć spór sądowy – także niekorzystną dla siebie, byleby nie naruszyła przy tym prawa. Wiąże się to z indywidualistyczną istotą prawa cywilnego, opartego na zasadzie wolności i autonomii prywatnych praw. Innymi słowy mówiąc każda osoba może dokonać jakiejkolwiek czynności prawnej (byle w granicach porządku prawnego), nawet zupełnie dla siebie niekorzystnej i jej wola w tym zakresie powinna zostać uszanowana.
W sądzie okręgowym – powyżej 75 tysięcy zł.
Ważną zmianą jest nowe uregulowanie właściwości rzeczowej sądów. Do tej pory sprawy, w których wartość przedmiotu sporu przekraczała kwotę 30 tysięcy złotych toczyć się musiały przed sądem okręgowym. W Elblągu, gdzie taki sąd ma swoją siedzibę, kwestia ta nie sprawiała większych problemów, jednak dla mieszkańców miejscowości oddalonych od Elbląga było to znaczące utrudnienie; warto bowiem przypomnieć, że właściwość elbląskiego Sądu Okręgowego obejmuje oprócz Elbląga również Braniewo, Ostródę, Iławę, Nowe Miasto Lubawskie i Działdowo. Osoby z tych i okolicznych miejscowości, aby dochodzić swoich praw o wartości przekraczającej kwotę 30 tysięcy zł, występować musiały przed elbląskim sadem. Obecnie po dokonanych zmianach, właściwość sądu okręgowego obejmować będzie sprawy, w których wartość przedmiotu sporu przekraczać będzie 75 tysięcy zł.
Prawo organizacji do wytaczania powództwa
Ustawodawca wprowadził w art. 61 § 4 kpc możliwość, by organizacje społeczne, do których zadań statutowych należy ochrona równości oraz przeciwdziałanie dyskryminacji wytaczały powództwa na rzecz określonych osób lub wstępowały do już wszczętego postępowania. W obu wypadkach potrzebna jest zgoda osoby, którą popiera dana organizacja społeczna. Pod określeniem organizacji społecznych zajmujących się ochroną równości i niedyskryminacji, mieszczą się również organizacje statutowo działające na rzecz osób niepełnosprawnych. Będą zatem mogły, w imieniu konkretnych osób wytaczać powództwa, jak również przystępować do toczącego się postępowania na prawach strony.
Środek nadzwyczajny – skarga kasacyjna
Nowelizacja kodeksu zlikwidowała instytucję kasacji od wyroku sądu II instancji (był to środek odwoławczy przenoszący sprawę do, umownie nazywając, trzeciej instancji). W jej miejsce wprowadzono nadzwyczajny środek odwoławczy, przysługujący od prawomocnego wyroku sądu II instancji, nazwany skargą kasacyjną, który podlega rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy.
Skargę kasacyjną wnieść można od prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie, wydanych przez sąd II instancji.
Skargę kasacyjną, jako nadzwyczajny środek odwoławczy, mający na celu przede wszystkim kontrolę prawidłowości stosowania prawa, oprzeć można jedynie na podstawach:
– naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
– naruszenie przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów.
Wyrok sądu drugiej instancji – prawomocny i wykonalny
Zasadą zatem stało się, iż wyrok sądu drugiej instancji, zapadły w wyniku rozpoznania apelacji, jest prawomocny i wykonalny, tzn. może zostać skierowany do egzekucji. Wniesienie skargi kasacyjnej co do zasady nie wstrzymuje wykonania takiego wyroku.
Możliwość wstrzymnia egzekucji
Wprowadzono jednak możliwość wstrzymania wykonania tego orzeczenia, gdyby na skutek jego wykonania mogła być wyrządzona stronie wnoszącej skargę kasacyjną niepowetowana szkoda.
Próg wartości
Określony został jednak próg w postaci określonej wartości przedmiotu sporu. I tak skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 50 tysięcy zł, a w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – niższa niż 10 tysięcy zł.
Wyjątki: emerytury lub renty i ubezpieczenie społeczne
Wyjątkiem są sprawy o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego.
Rozwód i czynsz – bez kasacji
Niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o rozwód, separację, alimenty, czynsz najmu lub dzierżawy oraz o naruszenie posiadania.
Tylko skarga oczywiście uzasadniona lub istotne zaganienie prawne
Skargę kasacyjną wnosi się do sądu, który wydal zaskarżone orzeczenie w terminie dwóch miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia. Nie gwarantuje to jednak jej rozpoznania, bowiem Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne lub potrzeba zasadniczej wykładni przepisów a także, gdy zachodzi nieważność postępowania lub skarga jest oczywiście uzasadniona. W postępowaniu przed Sądem Najwyższym nie można powoływać nowych faktów lub dowodów, a Sąd jest związany ustaleniami faktycznymi sądu, który wydal zaskarżone orzeczenie. W razie uwzględnienia skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy uchyla zaskarżone orzeczenie przekazuje sprawę do rozpoznania właściwemu sądowi.
Stwierdzenie niezgodności z prawem orzeczenia sądu lub organu administracyjnego
W nowelizacji uregulowano tryb stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia sądowego. Ściśle związane jest to z dokonaną we wrześniu 2004 roku zmianą przepisów kodeksu cywilnego normujących kwestię naprawienia szkody powstałej w wyniku wydania niezgodnego prawem aktu normatywnego lub orzeczenia organu państwowego (sądu lub organu administracyjnego). Zgodnie z art. 4171 § 2 kc, jeżeli szkoda została wyrządzana przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia (np. poprzez zapłatę stosownego odszkodowania) można żądać po stwierdzeniu, we właściwym postępowaniu, ich niezgodności z prawem. Omawianą nowelizacją wprowadzono do kodeksu postępowania cywilnego tryb, w którym ma się odbywać stwierdzenie niezgodności prawomocnych orzeczeń sądowych.
Najpierw apelacja lub zażalenie albo… wyjątek
Zgodnie z art. 4241 § 2 kpc skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, gdy przez wydanie takiego orzeczenia została wyrządzona stronie postępowania szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia normalnym środkami prawnymi nie była i nie jest możliwa. Warunkiem jest zatem wykorzystanie przysługujących środków prawnych, takich jak apelacja, zażalenie. W wyjątkowych wypadkach, gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, skarga przysługuje także od prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie także, jeśli strony nie skorzystały z przysługujących im środków prawnych. Nie przysługuje jednak skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem w przypadku, gdy od kwestionowanego orzeczenia wniesiono wcześniej skargę kasacyjną, a także od orzeczeń wydanych przez Sąd Najwyższy.
Tylko jedna skarga
Od tego samego orzeczenia strona może wnieść tylko jedną skargę. Konieczne jest, aby ten środek prawny został oparty na podstawie naruszenia prawa materialnego lub przepisów postępowania, które spowodowały w konsekwencji niezgodność orzeczenia z prawem. Skargę wnosi się do sądu, który wydal zaskarżone orzeczenie w terminie dwóch lat od dnia jego uprawomocnienia się. O niezgodności orzeczenia z prawem orzeka Sąd Najwyższy. W przypadku uwzględnienia skargi stwierdza on, że orzeczenie jest w zaskarżonym zakresie niezgodne z prawem. To rozstrzygnięcie jest następnie podstawą do żądania naprawienia wyrządzonej szkody.
W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – lekarz biegły z kwalifikacjami orzecznika
Dość istotną zmianę wprowadzono w przepisach regulujących tryb postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z dodanym do art. 473 kpc paragrafem drugim, opinie dotyczące oceny niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji, wydaje biegły – lekarz legitymujący się świadectwem potwierdzającym umiejętności w zakresie orzecznictwa lekarskiego. Regulacja ta pociągnąć powinna za sobą ujednolicenie orzecznictwa także wśród biegłych sądowych, którzy zgodnie z przepisami o zawodzie lekarza, uzyskać będą musieli kwalifikacje orzecznicze, potwierdzone świadectwem. Odejść w przeszłość powinny sytuacje, kiedy lekarz, skądinąd specjalista w innej dziedzinie, lecz nie mający wielkiego doświadczenia w sprawach orzecznictwa rentowego, powoływany był przez sąd dla oceny przesłanek uzyskania świadczeń rentowych, niezdolności do pracy bądź niezdolności do samodzielnej egzystencji.
Postępowanie zabezpieczające
Istotne zmiany wprowadzone zostały w postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym. Postępowanie egzekucyjne jest trybem przymusowego dochodzenia należności zasądzonych prawomocnym wyrokiem. Postępowanie zabezpieczające służy zaś zabezpieczeniu wykonania przysługujących praw, na etapie toczącej się sprawy lub nawet jeszcze przed jej wszczęciem. Zgodnie z art. 7301 § 1 i 2 kpc udzielenia zabezpieczenia może żądać każda strona lub uczestnik postępowania, jeżeli uprawdopodobni swoje roszczenie oraz uprawdopodobni interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia. Interes prawny w udzieleniu zabezpieczenia istnieje wtedy, gdy jego brak uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania. Okoliczności te należy jedynie uprawdopodobnić, a zatem sąd nie musi przeprowadzać jakiegokolwiek dowodu w tym zakresie. Nie jest przy tym konieczne, jak było to w dotychczas obowiązującym stanie prawnym, aby brak zabezpieczenia mógł wierzyciela pozbawić zaspokojenia. Obecnie wystarczy, aby brak zabezpieczenia mógł utrudnić przyszłą egzekucję orzeczenia. Nowa regulacja z pewnością przyczyni się do przyspieszenia i efektywności dochodzenia roszczeń, przeciwdziałając niezgodnemu z prawem wyzbywaniu się majątku przez dłużników.
Postępowanie egzekucyjne
W podobnym kierunku idą zmiany wprowadzone do postępowania egzekucyjnego. Postępowanie egzekucyjne jest trybem przymusowego dochodzenia należności zasądzonych prawomocnym wyrokiem. Ideą przewodnią zmian jest usprawnienie i przyspieszenie postępowania i zapewnienie poszanowania praw zarówno wierzyciela, jak i dłużnika. Ich szczegółowe omówienie przekracza ramy tego artykułu, są to bowiem regulacje dalece szczegółowe i wręcz specjalistyczne.
Eksmisje – nie na bruk
Warto w tym miejscu zatrzymać się nad kwestią budzącą największe emocje, tj. eksmisji osób-dłużników z zajmowanych lokali. Wykonując obowiązek opróżnienia lokalu służącego do zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych dłużnika na podstawie tytułu wykonawczego, w którym nie określono prawa dłużnika do lokalu socjalnego lub zamiennego, komornik zobowiązany jest wstrzymać się z dokonaniem tych czynności do czasu, aż gmina wskaże tymczasowe pomieszczenie dla dłużnika lub gdy sam dłużnik znajdzie takie pomieszczenie. Komornik przeprowadzi jednak eksmisję, jeżeli wierzyciel prowadzący egzekucję wskaże pomieszczenie tymczasowe.
Pomieszczenie nadające się do zamieszkania
Ustawodawca określił minimalne warunki, jakie powinno spełniać pomieszczenie tymczasowe: powinno ono nadawać się do zamieszkania, zapewniać co najmniej 5 m2 powierzchni mieszkalnej na jedną osobę oraz powinno znajdować się w tej samej miejscowości, ewentualnie w miejscowości pobliskiej, jeżeli zamieszkanie w tej miejscowości nie pogorszy nadmiernie warunków życia osób przekwaterowywanych. Za zgodą osoby przekwaterowywanej można odstąpić od tych warunków, poza jednym: pomieszczenie musi nadawać się do zamieszkania.
Eksmisja małoletnich i ubezwłasnowolnionych
W przypadku, gdy prowadzone jest eksmisja z lokalu, w którym zamieszkują osoby małoletnie lub ubezwłasnowolnione, komornik obowiązany jest wstrzymać czynności egzekucyjne i zawiadomić sąd opiekuńczy. Dalsze czynności może podjąć dopiero, gdy sąd opiekuńczy wyda orzeczenie określające miejsce pobytu osób małoletnich lub ubezwłasnowolnionych.
Wraz z dłużnikem
Prowadząc eksmisję dłużnika z zajmowanego przez niego lokalu komornik usunie z lokalu także osoby zajmujące lokal wraz z dłużnikiem, chyba że osoby te przedstawią dokument, z którego wynikać będzie, iż posiadają one samoistny tytuł do tego lokalu.
Podsumowując dokonane nowelizacje można stwierdzić, iż ustawodawca konsekwentnie podąża drogą upraszczania i przyspieszania procedury cywilnej. Czytelna jest także tendencja do realizacji podstawowej dla prawa cywilnego zasady dyspozycji i autonomii praw prywatnych oraz w konsekwencji kontradyktoryjności prowadzonego sporu. Bartosz Kulesza Wersja archiwalna wpisu dostępna pod adresem: http://razemztoba.pl/beta/index.php?NS=srodek_new_&nrartyk= 349
