Z okazji pięknego międzynarodowego święta, jakim jest Dzień Dziecka, chciałabym opowiedzieć w jaki sposób rozwijała się i powstawała literatura dla dzieci i młodzieży w Polsce i na świecie. Zapraszam w podróż po znanych i lubianych przez nas i nasze dzieci tytułach bajek i powieści.
Jak podają źródła, pierwsze książki pisane z myślą o dzieciach powstały w XVIII wieku. Wcześniej młodzież czytała wydzielone przez rodziców i wychowawców lektury dla dorosłych. Były one zwykle dostosowywane dla potrzeb młodego czytelnika przez skrócenie tekstu, usunięcie z opisu scen miłosnych i czasem zanadto rozbudowanych opisów przyrody, na rzecz wyraźniejszej, bardziej uwydatnionej akcji, gdzie podkreślone były takie cechy jak patriotyzm, odwaga, przyjaźń. Do takiej skróconej dla dzieci wersji został przystosowany na przykład „Robinson Crusoe”, książka opowiadająca dzieje rozbitka, któremu przetrwać w trudnym niegościnnym terenie pomaga uratowany przez niego od niechybnej śmierci czarnoskóry Piętaszek.
Książki Juliusza Verne również pisane były z myślą o dorosłych, ale szybko zostały zaadoptowane przez zachwyconą młodzież, zainteresowaną odkryciami geograficznymi i wynalazkami naukowymi. W Polsce odpowiednikami tego typu lektur są natomiast książki Umińskiego i Przyborowskiego.
Jedną z pierwszych książek , którą można było polecić młodzieży, była w roku 1605 wydana książka „Don Kichot” hiszpańskiego pisarza Miquela Cerwantesa. Obszerna lektura opisująca dzieje błędnego rycerza i jego giermka szybko zdobyła serca młodych i starszych czytelników i jej triumf literacki trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Na język polski przetłumaczona została w roku 1876. Powieść tę wielokrotnie filmowano,a nawet powstały na jej podstawie filmy animowane dla dzieci. W tych zamierzchłych czasach( 1668-1694) powstały również bajki francuskiego pisarza Jeana de La Fonteina.
W jego bajkach podobnie jak u Krasickiego głównymi bohaterami są zwierzęta na przykład kruk, lis, konik polny… bajki te zostały szybko zaadoptowane jako lektura dla dzieci i młodzieży, ale pisarzem który napisał swoje utwory wyraźnie dla czytelnika dziecięcego jest Charles Perrault. Jego bajki ukazały się w roku 1697 pt. „Historie i baśnie z dawnych czasów z pouczeniami moralnymi” później otrzymały tytuł „Bajki babci gąski”, są wśród nich takie utwory jak: „Kot w butach”, „Kopciuszek”, „Mały czerwony kapturek”, „Paluszek”….
Natomiast najstarszą polską książeczką dla dzieci jest wydana w 1613 roku Artes Dobromilened -Nauka dobromilska w Dobromilu. Wyraźny ilościowy rozwój literatury pisanej dla potrzeb dzieci i młodzieży nastąpił dopiero w XVIII wieku.
Na początku XVIII wieku we Francji przetłumaczono „Baśnie tysiąca i jednej nocy”, na język polski przetłumaczono je pod koniec XVIII wieku i wybiórczo przystosowano dla dzieci i młodzieży. Początek wieku zaowocował też wybitnymi angielskimi twórcami powieści przygodowej,są nimi wspomniany już przeze mnie Daniel Defoe, twórca „Przypadków Robinsona Cruzoe” których pierwsze wydanie było w 1719 roku i Jonathan Swift , który kilka lat później wydał powieść „Podróże Guliwera”. Pod koniec XVIII wieku napisana została przez niemieckiego pedagoga Joachima H. Campa „Biblioteczka dziecinna”, zbiór książeczek dla dzieci gdzie były nie tylko opowiadania ale i propozycje gier i zabaw z dziećmi.
We Francji w latach 1750-1770 wydano 40 numerów magazynu dla dzieci „Le Magasin des enfants”, gdzie ukazywały się bajki i baśnie dla dzieci. W Polsce książka ta znana była pod tytułem „Czarodziejskie baśnie”. Pierwszy miesięcznik dla dzieci wydał natomiast w 1751 roku Anglik John Newbery założył on również księgarnię dla dzieci z wolnym dostępem do półek XVIII wieku. Również w Niemczech zostały napisane bardzo poczytne „Niezwykłe przygody Barona Münchausena”.
Prawdziwą eksplozję literatury dla dzieci i młodzieży przyniósł wiek XIX. W Rosji bajki wydaje w tym czasie pisarz Iwan Andrejewicz Kryłow. W Niemczech bracia Jakub i Wilhelm Grimm wydają bardzo poczytne baśnie z morałem dydaktycznym, czasem dosyć okrutne, ponieważ w życiu na nieświadome dzieci czyhają różne niebezpieczeństwa. Angielski pisarz Walter Scott napisał w 1919 roku powieść „Iwanhoe”, obecnie bardziej znaną z licznych filmowych wersji.
W Danii pojawiły się „Baśnie” Hansa Christiana Andersena, powstające na przestrzeni lat 1835-1872. Baśnie te należą do ulubionego kanonu lektur dziecięcych, charakteryzują się niepowtarzalną aurą i liryzmem. Znajdziemy wśród nich „Brzydkie kaczątko”, „Królową śniegu”, „Dziewczynkę z zapałkami”.Początkowo były one zamieszczane w czasopismach dla dorosłych, którzy zachwycali się głębią języka Andersena, ale odbiorcami tych lektur od początku były dzieci.
Ulubioną lekturą młodzieży był „Ostatni Mohikanin” Jamesa Fenimore Coopera, powieść przygodowa, indiańska, wchodząca w skład „Pięcioksięgu przygód Sokolego Oka”. Powieść ta bardzo szybko zdobyła międzynarodową popularność. W Polsce autorem równie barwnych powieści przygodowych dziejących się w egzotycznych miejscach (Afryka, Azja) był wiek później Alfred Szklarski.
Do kanonu powieści młodzieżowych, do których chętnie sięgają również dorośli czytelnicy zaliczane są wydane w pierwszej połowie XIX wieku w Anglii dzieła Charlesa Dickensa, z bardzo znaną „Opowieścią wigilijną” wydaną w 1843 roku i nieco wcześniej „Klubem Pickwicka” i we Francji powieści historyczne Aleksandra Dumasa, twórcy między innymi „Trzech muszkieterów” (1844). W Polsce twórcą powieści historycznych i obyczajowych w wieku XIX jest Józef Ignacy Kraszewski, bardzo płodny i utalentowany pisarz. Dzieci ucieszyć może fakt że w tym czasie (1852 rok) powstaje w Anglii „Alicja w krainie czarów”, a młodzież, że narodził się wspaniały pisarz francuski Jules Verne, autor „Podróży do wnętrza ziemi,(1864); „W 80 dni dookoła świata” i „Tajemniczej wyspy”. Natomiast w Ameryce powstają „Przygody Tomka Sawyera” (1876) i za kilka lat „Książę i Żebrak”. Napisane przez Marka Twaina lektury do dzisiaj cieszą się dużą poczytnością.
Literatura amerykańska wydała również bestseller historyczny „Ben Hura” Lewisa Wallace’a. We Włoszech w roku 1881 Carlo Collodi napisał piękną bajkę o przygodach drewnianego pajacyka imieniem Pinokio, w Anglii pojawiły się powieści Roberta Luisa Stevensona, a wśród nich „Wyspa skarbów” i „Porwany za młodu”. Pod koniec XIX wieku pojawiła się w Ameryce powieść dla dzieci napisana przez kobietę Frances Hodgson Burnett, był to „Mały lord”.
We Włoszech Edmund Amicis opublikował wybór wzruszających opowiadań, pod wspólnym tytułem „Serce”, a w Niemczech pojawił się twórca literatury indiańskiej Karol May. W XIX wieku zabłyśnie jeszcze angielski Rudyard Kipling „Ksiegą dżungli”( 1894/1895) i spokojnie przemieścimy się w kolejny wiek XX.
Dużą poczytność na świecie zyskała wówczas powieść Henryka Sienkiewicza „Quo Vadis” która otrzymała nagrodę Nobla w 1905. Napisał też powieść dla dzieci i młodzieży pod tytułem „W pustyni i w puszczy” i ta opowieść również święciła triumfy. W pierwszej połowie XX wieku, w 1900 w Ameryce ukazał się „Czarnoksiężnik z Oz” Lymana Franka Bauma. W 1901 ukazała się piękna powieść dla dzieci młodszych „Pięcioro dzieci i coś „angielskiej pisarki Edith Nesbit.
Największą jednak popularnością na początku wieku cieszyły się powieści z Dalekiej Północy amerykańskiego pisarza Jacka Londona; „Zew krwi „i „Biały Kieł” ( 1906), były one przeznaczone dla młodzieży. W Anglii w ukazał się napisany dla dzieci przez szkockiego pisarza Jamesa Matthew Barrie „Piotruś Pan”, a w Szwecji „Cudowna podróż” Selmy Lagerlöf. Powstały też kolejne sympatyczne powieści dla dziewcząt Frances Hodgson Burnett „Mała księżniczka” i „Tajemniczy ogród”.
Dużą popularność zdobyła książka „Chłopcy z placu broni” węgierskiego autora Ferenca Molnara, a w Kanadzie opublikowana została powieść dla dziewcząt Lucy Maud Montgomery „Ania z Zielonego Wzgórza”, która zapoczątkowała całą serię opowieści o sympatycznej Ani Shirley, a w dalszych częściach o jej dzieciach. W pierwszej połowie XX wieku dla dzieci napisana została również bajeczka „Pszczółka Maja” jej autorem jest niemiecki pisarz Waldemar Bonsles. W Anglii natomiast ukazała się ulubiona lektura maluchów „101 dalmantyńczyków” angielskiej pisarki Dodie Smith. Po pierwszej wojnie światowej wydany został dla najmłodszych czytelników „Doktor Dolittle”, który leczy chore zwierzęta, amerykańskiego autora Hugha Loftinga. W 1923 ukazał się „Król Maciuś I” polskiego pedagoga i lekarza Janusza Korczaka. Książka odniosła spory sukces wydawniczy i została przetłumaczona na kilka języków. W 1926 wydano „Kubusia Puchatka” angielskiego pisarza Alana Aleksandra Milne. W Niemczech ukazała się powieść detektywistyczna „Emil i detektywi” Ericha Kästnera.
W 1934 powstała fantastyczna opowieść rodzinna „Mary Poppins” angielskiej autorki Pameli Lindon Travers. W 1936 odbyła się w Moskwie premiera teatralna „Piotrusia i wilka” rosyjskiego kompozytora Sergiusza Prokofiewa, on też był autorem tekstu, ukazał się także w postaci książeczki. Po drugiej wojnie światowej w 1945 w Finlandii Tove Jansson wydała napisaną dla maluchów książkę „W dolinie Muminków” i natychmiast powstał cały cykl książeczek o tej sympatycznej baśniowej rodzince. W tym samym roku francuski pisarz Antoine de Saint-Exupéry opublikował Małego Księcia, jedno z arcydzieł literatury światowej, a szwedzka pisarka Astrid Lindgren napisane dla dzieci – „Fizię Pończoszankę”, opowieść o pewnej niezwykłej, dzielnej dziewczynce i Dzieci z Bullerbyn”.
W 1951 amerykański autor Jerome David Salinger napisał powieść dla młodzieży „Buszujący w zbożu”, a angielski pisarz John Ronald Reuel Tolkien w latach 1954-55 wydał trylogię fantastyczną „Władca pierścieni”, powieść ta to fantastyczny epos o walce dobra i zła, występujące w niej hobbity natomiast, to maleńkie stwory, podobne do ludzi ale mniejsze nawet od baśniowych krasnali. Pojawiły się wcześniej w napisanej specjalnie dla dzieci powieści „Hobbit czyli tam i powrotem” Trylogia („Wyprawa”, „Dwie wieże”, „Powrót króla”) została zekranizowana, gdy powieść okazała się bestsellerem wydawniczym na całym świecie.
W 1959 Francuzi René Goscinny i Albert Uderzo stworzyli historyczną postać Galla Asteriksa, doskonałą w komiksie, a następnie współcześnie żyjącego małego chłopca Mikołajka, został on bohaterem cyklu opowiadań dla dzieci. Clive Staples Lewis, pisarz angielski, bardzo znany w kręgach katolickich, stworzył natomiast cykl powieści dla dzieci pod wspólnym tytułem „Opowieści z Narni”. Ich popularność może być porównywalna z jedną z najpoczytniejszych na przełomie wieku XX i XXI serią książek dla dzieci i młodzieży, której bohaterem jest chłopiec zajmujący się magią- Harry Potter, a napisała je również Angielka Joanne Kathleen Rowling.
Tak wygląda zarys klasyki europejskiej dla dzieci i młodzieży. Wśród listy książek przewija się również kilka tytułów z Ameryki Północnej ( Kanada, Stany Zjednoczone). Polskich tytułów jest w niej niewiele, dlatego należy się polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży osobna opowieść.
Literatura dla dzieci i młodzieży w Polsce
W Polsce twórczynią literatury dla dzieci i młodzieży była Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, która żyła w latach 1798-1845. Napisała ona między innymi takie książki „Pamiątka po dobrej matce”; „Wiązanie Helenki”, była również wydawczynią pierwszego polskiego pisemka dla dzieci i młodzieży „Rozrywki dla dzieci”, które ukazywało się w latach 1824-1828 i zamieszczało wiersze, bajki i opowiadania głównie patriotyczno-wychowawcze. Fragmenty utworów Hoffmanowej włączano na przestrzeni XIX w., jak również w okresie międzywojennym, do dziecięcych czytanek i wypisów szkolnych. Bardzo lubianym autorem wierszy i bajek dla dzieci był pedagog Stanisław Jachowicz, napisał on 800 bajek i wierszyków, znajdują się wśród nich takie tytuły jak „Pan kotek był chory”, „Andzia”, „Staś”.
Na przełomie XIX i XX wieku powstało natomiast wiele powieści, autorstwa takich twórców jak Adolf Dygasiński, którego książki o przyrodzie „Zając”, „As”, „Beldonek” napisane w latach 1888-1900 czytali dorośli i młodzież. Antonina Domańska zachwyciła młodych czytelników „Historią żółtej ciżemki” sfilmowaną w 1961 roku przez Sylwestra Chęcińskiego, inna jej książka „Paziowie króla Zygmunta” została sfilmowana w 1989 roku. Zofia Urbanowska napisała książkę „Gucio zaczarowany, powieść dla młodszych dzieci”. Od niej wypożyczył tytuł Czesław Miłosz, którego ulubioną lekturą była w dzieciństwie książeczka Urbanowskiej.
Walery Przyborowski pisał powieści historyczne, a Władysław Umiński był bardzo poczytnym twórcą powieści przygodowej i fantastycznej, na przykład „Balonem do bieguna”(1894);, „Znojny chleb”, „Flibustierowie”(1903).
Na przełomie wieku powstało również wiele książek dla dzieci, pisali je wybitni pisarze jak Wacław Sieroszewski, który napisał między innymi powieść „Dwanaście lat w kraju Jakutów, a dla młodszych czytelników napisał wybór baśni „Dary wiatru północnego” i „Baśń o żelaznym wilku”. Artur Oppmann Or – Ot znany jest jako autor „Baśni warszawskich”.
Władysław Bełza, autor utworów patriotycznych i wychowawczych w 1900 roku napisał „Katechizm polskiego dziecka”, wiersz którego uczy się już kolejne pokolenie Polaków zaczyna się od słów „Kto Ty jesteś ? – Polak mały, jaki znak twój ? Orzeł biały.
Henryk Sienkiewicz dla dzieci napisał „W pustyni i w puszczy”(1911) i wybór baśni, a dla dorosłych cykl powieści historycznych „Quo Vadis”, „Krzyżaków” i „Trylogię”, książki te stały się ulubionymi lekturami wielu pokoleń Polaków, młodych i starszych, ponieważ niosły ukochanie historii, a szczególnie historii polskiej i charakteryzowały się pięknym językiem literackim. Dużo malowniczych utworów dla dzieci, napisała Maria Konopnicka, są wśród nich „Na jagody”; „Co słonko widziało”, „Baśń o krasnoludkach i sierotce Marysi”.
Niemało pięknych utworów dla dzieci napisał Janusz Korczak, twórca między innymi „Króla Maciusia I” i „Bankructwa małego Dżeka” (1924). Zginął on ze swoimi dziećmi w hitlerowskim obozie zagłady Treblince w 1940 roku. Autorem wielu wierszy, które weszły do klasyki literatury dziecięcej jest pisarz Jan Brzechwa. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci, zatytułowany „Tańcowała igła z nitką „Brzechwa wydał w 1937. Jego utwory są do dzisiaj bardzo lubiane przez dzieci. Napisał również wspomniany autor trylogię o „Panu Kleksie” fantastycznym nauczycielu. Na jej przykładzie powstał film dla dzieci i wylansowano wiele dziecięcych piosenek.
W okresie międzywojennym bardzo płodną pisarką była żona wydawcy Zygmunta Arcta Maria Buyno-Arctowa , napisała ona 67 książek dla dzieci, dwie spośród nich „Słoneczko” (1920) i „Kocia mama i jej przygody” zawierają wiele elementów z dzieciństwa autorki.
Bardzo lubiane przez dzieci są opowiadania Jana A. Grabowskiego znajdziemy tam takie tytuły jak „Reksio i Pucek” historia psich figli; „Czarna owieczka”, „Kochany zwierzyniec”.
Znanym i powszechnie lubianym autorem bajek dla dzieci jest Julian Tuwim, autor „Lokomotywy” czy „Ptasiego radia”. Innym bardzo lubianym autorem książek dla dzieci i młodzieży jest Kornel Makuszyński, autor „ Koziołka Matołka” i takich powieści jak „Szaleństwa panny Ewy” (1940), „Panna z mokrą głową” (1932), które zostały sfilmowane a następnie nakręcono na ich podstawie serial telewizyjny.
Do bardziej znanych polskich pisarzy, tworzących dla młodzieży, należy Edmund Niziurski. Jest on autorem szeregu książek, cieszących się ogromną popularnością, ze względu na doskonały warsztat pisarski, oraz oryginalne poczucie humoru. Najbardziej znane spośród książek Niziurskiego to: Księga urwisów (1954), Sposób na Alcybiadesa (1964), książka została wpisana na Listę honorową im. H. Ch. Andersena), niektóre z powieści Niziurskiego zostały zekranizowane, np. Niewiarygodne przygody Marka Piegusa oraz Sposób na Alcybiadesa.
Dużym uznaniem wśród młodych czytelników cieszą się książki Alfreda Szklarskiego. Jest on autorem bardzo popularnego cyklu podróżniczego, napisanego w latach 1957 – 1967, którego głównym bohaterem jest Tomek Wilmowski. W książkach tych, których akcja osadzona jest w realiach przełomu XIX i XX wieku, opisane są egzotyczne, łowieckie wyprawy Tomka Wilmowskiego, odbywane w towarzystwie polskich emigrantów, szlachetnego ojca, wspaniałego Smugi oraz dobrego i bezpośredniego bosmana Nowickiego. Kolejną ciekawą pozycją w polskiej literaturze młodzieżowej jest napisana przez Szklarskiego wespół z żoną, Krystyną, trylogia „Złoto Gór Czarnych”. Jest to obszerna, rozbudowana opowieść o kilku pokoleniach Indian Dakotów. Zawiera wiele ciekawych informacji etnograficznych.
Ulubionym bohaterem dziecięcym jest natomiast „Miś Uszatek” z bajkowych opowieści Czesława Janczarskiego. Dzieci bardzo lubią również książki Joanny Papuzińskiej, wiersze Anny Kamieńskiej, której pierwszy tomik zatytułowany został „Słoneczny lizak”, wiersze Joanny Kulmowej autorki nagrodzonej orderem uśmiechu za liczne utwory, a wśród nich „Krześlaki z rozwianą grzywą” i „Zagubione światełko”. Jej wiersze zostały nagrodzone Statuetką Pegazika, wyróżnienie to od 2005 jest nadawane w czasie Poznańskich Targów Książki dla dzieci i Młodzieży.
Do grona ulubionych autorów książki dziecięcej dołączył ksiądz Jan Twardowski, autor takich wyborów poezji dla młodego czytelnika jak wydany w 1973 roku „Zeszyt w kratkę” i w 1978 „Patyki i patyczki”. Bardzo dużą poczytnością cieszy się też Małgorzata Musierowicz, zdobywczyni wielu nagród w dziedzinie literatury dla dzieci i młodzieży, wpisana na Listę Honorową im. H. Ch. Andersena za „Kwiat kalafiora”. Jej książki dla młodzieży odzwierciedlają realia życia codziennego, z którymi muszą się zmagać młodzi ludzie i ich rodzice.
Medalem Polskiej Sekcji IBBY, a także w 2008 roku Nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Dziedzinie Literatury odznaczony został Ludwik Jerzy Kern, znany najbardziej jako autor „Ferdynanda Wspaniałego”.
Znaną autorką książek dla młodzieży jest też Dorota Terakowska, autorka „Córki czarownic”, jej 3 książki zdobyły nagrody Polskiej Sekcji Rady książek dla Młodzieży IBBY.
Wśród młodszych czytelników dużą popularność zdobyła książka Stanisława Pagaczewskiego, „Porwanie Baltazara Gąbki”. Książka, napisana z dużym poczuciem humoru i ciekawie przetwarzająca znane motywy (książę Krak, Smok Wawelski) zdobyła sobie wśród młodych czytelników ogromną popularność. Na podstawie tej książki wyemitowano w latach 1969 – 1970 film animowany. Później napisał autor dalszy ciąg historii profesora Gąbki. Za swoją twórczość dla dzieci został Kawalerem Uśmiechu.
W 2006 roku Dziecięcym Bestsellerem Roku i nagrodzona statuetką Donga, baśniowej postaci ze świecącym nosem została książka „Plaster czarownicy i inne baśnie” Małgorzaty Strzałkowskiej. A w tym roku Komitet Ochrony Praw Dziecka główną nagrodę w kategorii „Książka dla dzieci w wieku od 5 do 12 lat wręczył Dorocie Hartwich i Tomaszowi Jakubowi Sysło za „Bajkę o kochaniu”, której tematem są myśli o uczuciach.
Wyróżnione tytuły nie wyczerpują tematu literatury dla dzieci i młodzieży w Polsce. Wielu znanych i lubianych pisarzy nie wymieniłam, ponieważ czytelnik mógłby poczuć się zmęczony ilością danych. Mam nadzieję jednak, że udało mi w tym wędrowaniu po lekturach zamieścić wiele ciekawych tytułów i zainteresować dzieci i ich rodziców do samodzielnego sięgnięcia po nie, a także zapoznania się z innymi lekturami za pośrednictwem łącza internetowego lub w najbliższej biblioteki.
I na zakończenie specjalnie z okazji Dnia Dziecka, wiersz Ludwika Jerzego Kerna.
Powiększające szkło
Powiększające szkło
Zdolności takie ma,
Że zwiększa wszystko to,
Co pod szkło mu się da.
Gdy jeszcze jest malutkie,
To już je dobra niania
Z dobrym na ogół skutkiem
Naucza powiększania.
A potem, gdy podrośnie,
To w tłumie lśniącym brzdący
Udaje się radośnie
Do szkół powiększających.
Zdolni tam powiększają
Tak, że dostają premię
I szanse większe mają
Pójścia na Akademię.
A po jej ukończeniu
Podobno są okazy
Zdolne do powiększania
Nawet ponad 100 razy.
Jak takie szkło bym znalazł,
To trudno, nie ma rady,
Powiększyłbym Wam zaraz
Tabliczkę czekolady.
Źródła : Encyklopedia Wirtualna, Mały Słownik Pisarzy Polskich.
Oprac. HL Wersja archiwalna wpisu dostępna pod adresem: http://razemztoba.pl/beta/index.php?NS=srodek_new_&nrartyk= 3747
