Wielu z nas doświadcza lub doświadczyło kiedyś w swoim życiu samotności. Jest to zjawisko bardzo powszechne. Z pewnością grupą, która może być nieco bardziej narażona na jej odczuwanie, są osoby z niepełnosprawnością. Wcale nie oznacza to jednak, że są one skazane na samotność, gdyż istnieją sposoby na radzenie sobie z nią.
Czym jest samotność?
W literaturze psychologicznej występuje wiele stanowisk autorów i wiele różnych definicji samotności. Zagadnienie to nie jest jednoznaczne, co potwierdzają słowa synonimy, takie jak: osamotnienie, alienacja, izolacja, odosobnienie, wyobcowanie.
Nie istnieje jedna wspólna cecha reprezentująca samotność. Można jedynie dążyć do wyodrębnienia niektórych, powtarzających się wspólnych elementów.
Są to:
• powszechność – bo każdy z nas, choćby sporadycznie doświadcza lub doświadczał w swoim życiu samotności,
• subiektywizm – bo każdy inaczej ją przeżywa,
• niewyrażalność – bo często trudno przekazać i opisać drugiemu człowiekowi, czym dokładnie jest to uczucie,
• wieloznaczność – ponieważ brak dostatecznego zróżnicowania i zdefiniowania tego zjawiska.
Według psychologów samotność jest jedną z fundamentalnych przypadłości ludzkiej egzystencji, a mimo to najsłabiej zbadanym zjawiskiem i najmniej znanym problemem, przynajmniej w skali Europy, co stanowi inspirację dla podejmowania badań naukowych. W związku z tym postanowiłem nieco bliżej przyjrzeć się temu zjawisku wśród osób z niepełnosprawnością ruchową. Aktualnie jestem w trakcie pisania pracy doktorskiej na ten temat, o czym wspominałem wcześniej.
W ujęciu ogólnym, przytaczanym przez różnych autorów, samotność oznacza pozostawanie przez długi czas w pojedynkę, brak fizycznej możliwości kontaktu z innymi osobami, wynikający z braku więzi społecznych, braku integracji z grupą, nieprawidłowo pełnionych ról społecznych. W ujęciu potocznym, samotność to brak więzi z drugim człowiekiem, brak poczucia zrozumienia przez innych ludzi, brak akceptacji z ich strony. Samotność bywa nieraz świadomym wyborem osoby, która ceni w życiu autonomię i wolność. Mówimy wtedy o tzw. samotności z wyboru. Wiele osób świadomie szuka samotności, po to, aby móc przemyśleć swoje problemy, podjąć jakąś ważną decyzję, uzyskać dystans w stosunku do pewnych spraw i wydarzeń, ocenić własne postępowanie, dotychczasowe osiągnięcia oraz lepiej zaplanować przyszłość. W chwilach samotności człowiek osiąga wtedy spokój wewnętrzny, dystans w stosunku do innych osób, rzeczy, zjawisk. Samotność jest wówczas stanem pożądanym w życiu człowieka.
Samotność i osamotnienie stosuje się niekiedy zamiennie; inni badacze wyraźnie rozróżniają te terminy i zalecają, by wyraźnie odróżnić je od pojęcia samotności. Osamotnienie oznacza przeżywaną samotność. Może być ona nie tylko fizycznym oddaleniem od innych, lecz również subiektywnym doświadczeniem psychicznym, odczuciem braku więzi z innymi ludźmi, braku zrozumienia ze strony innych, a także trudnościami w zrozumieniu samego siebie, swoich własnych uczuć i emocji. W odróżnieniu od samotności, poczucie osamotnienia jest zawsze negatywnym odczuciem, jest dokuczliwe i bolesne dla danej osoby, nigdy nie jest oczekiwane i świadomie wybierane. Zwykle oznacza ono osłabienie więzi emocjonalnych z jedną lub wieloma osobami, które negatywnie wpływa na poczucie własnej wartości, poczucie sensu życia, bycie potrzebnym i kochanym. Konsekwencją tego jest poczucie pustki wewnętrznej, co prowadzi do utraty sensu życia, negatywnie wpływa też na kondycję fizyczną i psychiczną jednostki. Osoba doznająca poczucia osamotnienia doświadcza przykrych przeżyć, takich jak: gniew, rozczarowanie, poczucie nieszczęścia i pesymizm.
Wielu autorów i badaczy zajmujących się tematyką samotności wyróżnia trzy podstawowe jej rodzaje:
• samotność społeczna (fizyczna) – charakteryzuje się brakiem relacji z druga osobą, doświadczaniem obojętności, lekceważenia czy brakiem zainteresowania ze strony innych, przeżywaniem izolacji społecznej i marginalizacji. Może być ona krótkotrwała, czasowa i mieć związek z określoną sytuacją, zdarzeniem lub grupą ludzi. Osoby doświadczające samotności społecznej mogą czuć się odsunięte i niezauważane przez innych,
• samotność psychiczna – zwana też osamotnieniem, jest subiektywnym, indywidualnym odczuciem jednostki; wiąże się z brakiem więzi psychicznych z innymi ludźmi, poczuciem braku wsparcia i zrozumienia przez osoby dla nas znaczące. Osoby doświadczające samotności psychicznej przeżywają brak czułości, bliskości, intymności, zażyłości. Stan ten bywa zwykle długotrwały lub nawet permanentny.
• samotność egzystencjalna – zwana jest również samotnością duchową, moralną. Jest to przeżywanie wyobcowania w szerszym kontekście społecznym, w którym osoba nie umie się odnaleźć w realiach współczesnego świata i przeżywa brak sensu życia, brak kontroli nad własnym życiem.
Przyczyny samotności
Przyczyny samotności mogą być obiektywne lub subiektywne. Do pierwszej grupy należą czynniki zewnętrzne – środowiskowe, które mogą tylko w niewielkim stopniu zależeć od człowieka, np. brak kontaktu z rodziną, brak krewnych, przyjaciół, samotne zamieszkiwanie lub niepełnosprawność. Druga grupa przyczyn to uwarunkowania wewnętrzne –psychologiczno-egzystencjalne. Mogą one wynikać z określonych cech osobowości, zachowań lub charakteru osoby jak np. introwersja, konfliktowość, trudności w relacjach interpersonalnych.
Grupą szczególnie narażoną na te przykre konsekwencje samotności mogą być osoby z niepełnosprawnością. Osoba o obniżonej sprawności lub z zaburzeniami w rozwoju często może odczuwać własną inność i osamotnienie. Żyje wśród ludzi, ale poczucie braku akceptacji społecznej zwiększa odczuwanie własnej bezradności.
Wyniki badań pokazują listę czynników, które wpływają na poczucie osamotnienia u osób z niepełnosprawnością, do których zalicza się m.in.:
• miejsce zamieszkania, poziom wykształcenia, rodzaj niepełnosprawności, wiek osoby czy też jej stan cywilny. Osoby z niepełnosprawnością mieszkające na wsi i w małych miejscowościach gorzej oceniają swoją jakość życia i własne samopoczucie fizyczne oraz psychiczne niż osoby mieszkające w miastach. Mogą także czuć się bardziej osamotnione. Im niższy jest poziom ich wykształcenia, tym gorsza bywa ocena własnego samopoczucia i jednocześnie mniejsza chęć do podejmowania kontaktów społecznych. Dłuższy czas trwania niepełnosprawności (np. od urodzenia) zmniejsza szansę na pozytywną ocenę własnego zdrowia, natomiast zwiększa szansę na lepsze przystosowanie się do własnej niepełnosprawności i jednocześnie lepsze funkcjonowanie społeczne wśród osób pełnosprawnych. Osoby w starszym wieku znacznie bardziej odczuwają swoje ograniczenia w pełnieniu ról społecznych związane z ich niepełnosprawnością. Mogą też wycofywać się z relacji z innymi ludźmi. Osoby niepełnosprawne stanu wolnego gorzej oceniają własne funkcjonowanie społeczne i czują się bardziej samotne, niż osoby niepełnosprawne będące w związkach małżeńskich,
• słabą jakość kontaktów i relacji z rodziną i osobami bliskimi,
• brak możliwości zatrudnienia,
• brak możliwości pełnego udziału w życiu społecznym i rozwijania swoich zainteresowań,
• brak akceptacji własnej niepełnosprawności.
Według badań specjalistów zajmujących się problematyką niepełnosprawności największy wpływ na zmniejszenie poczucie osamotnienia, a zarazem zwiększenie poczucie jakości życia osób z niepełnosprawnością mają takie czynniki zewnętrzne jak:
• brak barier architektonicznych oraz technicznych, np. sprzęt rehabilitacyjny, podjazdy, windy, dostosowanie miejsca zamieszkania do potrzeb osoby z niepełnosprawnością, transport – ułatwiają one życie codzienne, przemieszczanie się, nawiązywanie kontaktów społecznych i aktywne życie wśród ludzi,
• obecność urządzeń ułatwiających komunikowanie się – mają one duże znaczenie w nawiązywaniu kontaktów przez osoby z uszkodzonym słuchem oraz mową. Dzięki różnego rodzaju metodom i technikom porozumiewania się (np. język migowy, alfabet Braille’a, techniki komunikacji alternatywnej i wspomagającej AAC) mają oni szansę nawiązywać więcej kontaktów z ludźmi pełnosprawnymi,
• posiadanie zatrudnienia – oprócz funkcji zarobkowej, ekonomicznej praca pełni w życiu osoby z niepełnosprawnością przede wszystkim funkcję społeczną i psychologiczną. Poprzez pracę osoba z niepełnosprawnością ma kontakt z ludźmi, uczy się współdziałania, rozwija swoją osobowość. Dzięki temu w mniejszym stopniu odczuwa osamotnienie, czuje się potrzebna i spełniona,
• możliwość rozwijania swoich zainteresowań – dzięki temu istnieje możliwość poznawania osób o podobnych zainteresowaniach, nawiązywania nowych znajomości i zmniejszania poczucia osamotnienia,
• jakość kontaktów i relacji z rodziną oraz innymi bliskimi osobami – liczne badania wskazują na związek pomiędzy otrzymywanym wsparciem od rodziny (np. informacyjnym, materialnym, emocjonalnym, wartościującym) a poczuciem osamotnienia. Pokazują one też, że im silniejsze i bardziej trwałe więzi uczuciowe w rodzinie, tym większe jest poczucie bezpieczeństwa osób badanych, a zarazem brak poczucia osamotnienia. Osoby te mają poczucie bliskości i przynależności. Wiedzą, że w razie problemów, w każdej chwili mogą zwrócić się do swoich bliskich o pomoc.
Sposoby radzenia sobie z samotnością
Człowiek z natury jest istotą społeczną. Stale poszukuje kontaktów interpersonalnych. Człowiek potrzebuje innych ludzi nie tylko w sytuacji zagrożenia czy niepewności. Potrzebuje innych dla dobrego samopoczucia, zdrowia psychicznego i fizycznego kontaktu z innymi. Z samotnością można i trzeba walczyć, ponieważ zwiększa ona zagrożenie ze strony chorób somatycznych, psychosomatycznych i psychicznych, a także zagrożenia życia, np. poprzez zachowania autodestrukcyjne.
Oto kilka podstawowych rad:
• utrzymuj stały kontakt ze swoją siecią wsparcia, czyli najbliższą rodziną, przyjaciółmi i znajomymi,
• przejrzyj swoją listę numerów telefonicznych, adresów e-mail i kontaktów na portalach społecznościowych, a następnie wypisz z nich osoby, które uważasz za przyjaciół lub dobrych kolegów, z którymi dawno się nie kontaktowałeś; zastanów się, które kontakty warto odnowić,
• bądź otwarty na nowe kontakty i znajomości,
• rozwijaj swoje zainteresowania i pasje; ludzie, którzy je mają o wiele rzadziej narzekają na nudę i samotność,
• dziel się z innymi swoimi pomysłami zainteresowaniami i pasjami; zbliżają one ludzi do siebie i dzięki nim możesz poznać wiele osób o podobnym hobby,
• naucz się aktywnie szukać pracy, poszukaj w Internecie osób i organizacji, które mogą Ci w tym pomóc,
• pomyśl o zaangażowaniu się w pracę wolontariatu, stowarzyszenia, pomoc innym; dzięki temu możesz poczuć się lepiej i poznać nowe ciekawe osoby,
• zaakceptuj siebie i swoją niepełnosprawność – niekiedy jest to długi proces, ale warto podjąć ten trud, bo daje on wiele pozytywnych efektów. Nie obawiaj się szukać pomocy i wsparcia u specjalisty, np. psychologa, jeśli odczuwasz taką potrzebę.
