O Chrystianie, który chrystianizował Prusów

O  Chrystianie, który chrystianizował Prusów
Fot. pixabay.com

Wszyscy na pewno pamiętają ze szkoły, jak powstało państwo Krzyżaków, którzy ziemie zamieszkałe przez Prusów i inne ludy bałtyckie uczynili terenem krucjaty w zastępstwie Ziemi Świętej, utraconej przez chrześcijan po podbojach muzułmanów.

Tymczasem chrześcijaństwo dotarło do Prusów przed Krzyżakami, za przyczyną misjonarzy, z których najbardziej znany jest cysters Chrystian.

Prusowie – pogańscy sąsiedzi katolickiej Europy, tajemniczy i groźni, tysiąc lat temu byli postrachem i pokusą sąsiadów. Wierzenia i kultura Prusów nie są w pełni rozpoznane, a relacje niemieckich i polskich misjonarzy oraz kronikarzy z pierwszych wieków ubiegłego tysiąclecia, są rozbieżne. W jednych można przeczytać o okrutnych ofiarach składanych różnym bóstwom, a w innych podkreślana jest gościnność i pracowitość, poważanie rodziny i gotowość do obrony jej wolności.

Pierwszym znanym misjonarzem na ziemi nad Bałtykiem na wschód od Wisły był patron Polski i Europy – św. Wojciech. Jego misja w końcu X wieku, jak wiadomo, kosztowała go życie i skończyła się niepowodzeniem .

W połowie XII wieku z misją chrystianizacyjną wybrał się na Prusy syn Bolesława Krzywoustego – Bolesław Kędzierzawy. Europa Zachodnia owładnięta była w tym czasie „krucjatową gorączką”, a biskupi nawoływali do nawracania pogan na katolicyzm. W przeciwieństwie do św. Wojciecha, Bolesław zamierzał nawracać mieczem i jego misja była wyprawą zbrojną. Początkowo przynosiła sukcesy: udało im się skłonić pogańskich Prusów do częściowego nawrócenia, a przy okazji książęta Bolesław i Mieszko wymusili spore daniny. Dodatkowo Prusowie zobowiązali się do zbrojnego wsparcia polskiego rycerstwa. Jednak nie trwało to długo. Po kilku latach nastąpił odwrót od chrześcijaństwa i powrót do dawnych wierzeń. Synowie Krzywoustego zorganizowali wówczas karną wyprawę, która skończyła się klęską Polaków i śmiercią wielu piastowskich rycerzy.

Tak więc misja Bolesława Kędzierzawego również nie przyniosła trwałych efektów.

Pół wieku później szerzeniem chrześcijaństwa wśród Prusów zajęli się cystersi z klasztoru w Łęknie w Wielkopolsce. Inicjatywę cystersów poparł papież Innocenty III, który w 1206 r. wydał bullę skierowaną do kościoła polskiego, wzywającą do poparcia misji cystersów. Pierwsi cystersi zostali przez Prusów uwięzieni. W imieniu zakonu przybył do Prusów brat Godfryd (w cywilu Boguchwał), któremu udało się nie tylko wykupić współbraci , ale i nawrócić dwóch naczelników pruskich. W ślad za nim przyjechali kolejni cystersi z łekneńskiego klasztoru – Chrystian i Filip, których objął opieką papież i na jego polecenie arcybiskup gnieźnieński. Chrystian okazał się wybitną postacią i odegrał ważną rolę w dziejach chrześcijaństwa na ziemi Prusów.

Urodził się pod Stargardem na Pomorzu Zachodnim, w znanej i bogatej rodzinie słowiańskiej. Wraz z bratem fundował klasztory, kupował posiadłości. Wstąpił do zakonu cystersów – jego macierzysty klasztor znajdował się w zachodniopomorskim Kołbaczu, później został opatem w Oliwie i wreszcie trafił do klasztoru w Łęknie. Działalność misyjna Chrystiana wśród Prusów od początku przynosiła rezultaty – chrześcijanami zostali następni dwaj naczelnicy rodów pruskich, którzy wraz z nim złożyli wizytę papieżowi. Po soborze laterańskim Chrystian otrzymał sakrę biskupią z szerokimi uprawnieniami. Chrystianizacja Prusów otaczana była szczególną troską przez Watykan. Papież nakazał traktować nawróconych łagodnie i sprawiedliwie i nie obciążać dodatkowymi ciężarami. Karać tych, którzy na nich napadają. Zbierane też były fundusze na kształcenie chłopców pruskich i wykupywanie dziewcząt, które miały być poświęcone na ofiary.

Chrystianizacja obejmowała coraz większe obszary. Biskup Chrystian zyskiwał uznanie i tworzył kościelną strukturę administracyjną, podległą papieżowi, ale powiązaną też z książętami polskimi. Od gdańskiego księcia Mściwoja I otrzymał na swoją siedzibę gród Zantyr w widłach Wisły i Nogatu (nie ma po nim śladu i pewności, gdzie dokładnie się znajdował), a Konrad Mazowiecki podarował mu gród w Chełmnie.

Niestety, nie dano mu spokoju. Ziemie pruskie budziły apetyty polskich sąsiadów i cesarza niemieckiego, rywalizującego o wpływy z papiestwem. Papież i cesarz kolejno starali się podporządkować sobie zdobywane ziemie.

Na swoją zgubę biskup Chrystian przyczynił się osobiście do sprowadzenia Krzyżaków, którzy mieli mu pomóc w dalszej chrystianizacji nadbałtyckich ludów, ale mieli zupełnie inne zamiary.

Zmuszony do opuszczenia Ziemi Świętej Zakon Szpitalny Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie szukał dla siebie miejsca w Europie. Najpierw znalazł się na Węgrzech, ale stał się zagrożeniem dla węgierskiego króla i został stamtąd wypędzony. Zaproszony przez Konrada Mazowieckiego do obrony przez napadami Prusów został dobrze przyjęty przez biskupa Chrystiana, który ofiarował Krzyżakom część swoich dóbr chełmińskich i zawarł umowę, że będą mogli zarządzać jedną trzecią nawróconych ziem, a jemu pozostawią pozostałe dwie trzecie oraz jurysdykcję na całym terenie. Krzyżacy nie zamierzali dotrzymać tej umowy – zobaczyli tu szansę na utworzenia własnego państwa. W tym celu musieli ograniczyć wpływy i władzę Chrystiana. Gdy Chrystian z grupą misjonarzy wyruszył na misję do Sambii i został tam uwięziony, Krzyżacy podstępnie to wykorzystali. Rozpuścili pogłoskę, że Chrystian nie żyje i złupili siedzibę biskupstwa – Zantyr. Przez cztery lata nie zrobili nic, żeby uwolnić biskupa, chociaż mogli to zrobić choćby wymieniając go na uwięzionych przez siebie możnych Prusów. Wykupiła go dopiero własna rodzina, za pośrednictwem księcia Świętopełka. Biskup Chrystian po uwolnieniu zastał swoje biskupstwo w zupełnie innej sytuacji. Krzyżacy, którzy zdobyli poparcie kolejnego papieża, wprowadzili nowy podział na cztery diecezje i oddali mu tylko jedną z nich. Okazało się przy tym, że Krzyżakom wcale nie zależy na nawróceniu Prusów – przeciwnie, utrzymywanie ich w pogaństwie pomagało im w sprawowaniu władzy. To wszystko bolało Chrystiana na tyle, że złożył skargę na zakon do papieża, którą papież polecił rozpatrzeć biskupowi miśnieńskiemu, jednak nic to nie zmieniło. Rozgoryczony Chrystian niedługo potem – prawdopodobnie w 1245 r. – zmarł. Bracia cystersi uznali go za świętego.

Krzyżacy już bez żadnych przeszkód mogli tworzyć swoje państwo, stając się przy tym wrogiem Polski – ale to już inna historia.

Oprac. Teresa Bocheńska

Źródła: Mieczysław Józefczyk „Średniowiecze Elbląga”, Elbląg 1996;
Paweł Siuta „Chrystianizacja Prus”, artykuły historyczne-średniowiecze, 2019;
Krystyna Zielińska-Melkowska „Święty Chrystian – cysters – misyjny biskup Prus. Próba nowego spojrzenia”

Print Friendly, PDF & Email