Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych – jest ratyfikowana przez Polskę, jeszcze nie wdrożona, a już prawie zapomniana. Przypominają o niej Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych i Warmińsko–Mazurski Sejmik Osób Niepełnosprawnych, proponując rekomendacje dotyczące wdrażania Konwencji, opracowane w oparciu o przeprowadzone badania. Rekomendacje odnoszą się do systemu prawnego, w pierwszej kolejności do orzecznictwa – od którego wszystko się zaczyna.
Na spotkaniu Powiatowych Społecznych Rad Osób Niepełnosprawnych Warmińsko–Mazurski Sejmik Osób Niepełnosprawnych (W–MSON) przedstawił rekomendacje w zakresie wdrażania Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, które zostały opracowane w ramach projektu „Wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych – wspólna sprawa”, realizowanego przez Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych z czterema partnerami, wśród których jest W–MSON. W–MSON w partnerstwie z Federacją Organizacji Socjalnych Województwa Warmińsko–Mazurskiego FOSa badał zaawansowanie wdrażania Konwencji na terenie tego regionu.
Efekty projektu
Efektem projektu jest być zbiór rekomendacji – prawnych i pozaprawnych – dla 24 polityk publicznych: lokalnych i krajowych. Sformułowanie rekomendacji poprzedziły w szerokim zakresie przeprowadzone debaty publiczne – tematyczne, obejmujące różnego rodzaju niepełnosprawności, oraz środowiskowe, w poszczególnych regionach. Debaty takie odbywały się również na Warmii i Mazurach. Przeanalizowane także zostały dokumenty programowe i strategiczne – rządowe i samorządowe, pod kątem ich zgodności z Konwencją.
Co to jest niepełnosprawność
Wiele wątpliwości i sporów wywołuje od lat definicja niepełnosprawności – różne instytucje posługują się własnymi sformułowaniami. Różnica objawia się już w określeniu samego podmiotu definiowanego: dla jednych jest to osoba niepełnosprawna, dla innych osoba z niepełnosprawnościami. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych postuluje poniższą definicję: „do osób z niepełnosprawnościami zalicza się te osoby, które mają długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w zakresie zmysłów, co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami”. Jest to niewątpliwie definicja najszerzej obejmująca istotę niepełnosprawności.
REKOMENDACJE
Rekomendacje zaczynają się już od poziomu orzecznictwa. O mankamentach podwójnego orzecznictwa o niepełnosprawności, dyskutuje się od lat. Rekomendowane jest stworzenie jednolitego systemu orzecznictwa, uwzględniającego możliwości danej osoby (a nie jej deficyty) w zakresie edukacji i zatrudnienia.
Zdrowie
Tu największą bolączką jest rehabilitacja – a właściwie jej brak w potrzebnym zakresie. Brak podjęcia rehabilitacji medycznej we właściwym czasie i wymiarze ma daleko idące negatywne skutki. Postuluje się zapis zapewniający dostęp do właściwej rehabilitacji medycznej każdej osobie z niepełnosprawnościami zaraz po zdiagnozowaniu niepełnosprawności. Rehabilitacja powinna być kompleksowa, prowadzona w sposób ciągły przez kompetentnych specjalistów w dostępnych miejscach wraz z dostępem do sprzętu rehabilitacyjnego, ortopedycznego i innych środków zabezpieczenia medycznego. Duże zastrzeżenia budzi także wiele obiektów, w których usytuowane są placówki służby zdrowia. Rekomenduje się wprowadzenie do właściwych aktów prawnych zapisy o obowiązku wprowadzania przez placówki służby zdrowia racjonalnych usprawnień i stosowania uniwersalnego projektowania w zakresie architektury, wyposażenia budynków, a w uzasadnionych przypadkach stosowania procedur zastępczych.
Zabezpieczenie społeczne
W tej dziedzinie postulowana jest całościowa reforma systemu ochrony socjalnej. Ochrona socjalna powinna mieć na celu zmniejszanie nierówności warunków życia w oparciu o badania nad minimum egzystencji i minimum socjalnym rodzin z osobami niepełnosprawnymi. Powinna też uwzględniać indywidualne warunki życia i potrzeby danej osoby. Jednocześnie przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego nie powinno uniemożliwiać aktywności opiekunów na rynku pracy, co dodatkowo pogarsza sytuację materialną rodziny. Praca dorywcza, w ograniczonym wymiarze godzin itp. nie powinna wykluczać wypłaty świadczeń. Rekomendowane jest także zniesienie kryterium dochodowego do uzyskania sprzętu rehabilitacyjnego, czy wspomagającego. Kryterium dochodowe nie powinno też warunkować dostępu do innych środków ochrony socjalnej, przysługujących osobom niepełnosprawnym. Bardzo ważne jest zapewnienie dzieciom z niepełnosprawnością opieki w czasie pracy rodziców. Brak tej opieki wyklucza rodziców i opiekunów z rynku pracy, pogłębiając złą sytuację materialną rodziny. Do zakresu zabezpieczenia społecznego należą też mieszkania wspomagane i usługi ułatwiające samodzielną egzystencję osoby z niepełnosprawnościami. Realizatorzy projektu rekomendują opracowanie na poziomie rządu krajowej strategii mieszkalnictwa wspomaganego, która byłaby realizowana przez samorządy lokalne. Do dodatkowych, niezbędnych usług zaliczane jest m.in. wsparcie asystenta osoby niepełnosprawnej, które powinno być powszechnie dostępne. Bariery są także widoczne w środkach transportu publicznego. Obecnie nie ma powszechnego obowiązku przystosowania tych pojazdów dla osób z niepełnosprawnościami. Rekomendowane jest wprowadzenie takiego obowiązku, a także zrównanie stawek ulg na przejazdy środkami transportu publicznego przysługującym osobom niepełnosprawnym, niezależnie od rodzaju niepełnosprawności.
Edukacja
W zakresie edukacji konieczne jest ujednolicenie systemu orzecznictwa, w którym byłyby określone konkretne potrzeby edukacyjne danej osoby. Orzeczenie w celach edukacyjnych powinno wskazywać możliwości dziecka, a nie jego deficyty, i określać szczegółowo jego potrzeby w zakresie edukacji, rewalidacji i wychowania, które następnie powinny być zaspokajane. Odpowiedniej wiedzy i umiejętności wymaga edukacja dzieci z niepełnosprawnościami. Postulowane jest stworzenie systemu ustawicznego kształcenia nauczycieli. Edukacja nauczycieli powinna obejmować wiedzę na temat niepełnosprawności oraz korzystania ze wspomagających i alternatywnych sposobów, środków i form komunikacji, technik i materiałów edukacyjnych, włącznie z lektoratem języka migowego. Obowiązkowe powinny być praktyki w szkołach, w których uczą się dzieci niepełnosprawne, tak aby nauczyciele mieli jak najwięcej praktycznych umiejętności i wiedzy o pracy w systemie edukacji włączającej. Większy nacisk należy położyć na naukę metod pracy z uczniami o różnych niepełnosprawnościach.
Praca
W tym obszarze ponownie wracamy do orzecznictwa. Konwencja zaleca, aby orzekać o stopniu sprawności zawodowej, a nie o niezdolności do pracy. Zgodnie z zakazem dyskryminacji wszystkie osoby z niepełnosprawnościami powinny mieć dostęp do usług biura pracy, niezależnie od tego, czy podjęły, czy nie podjęły pracy – także wtedy, kiedy są zatrudnione, ale np. chciałyby zmienić miejsce pracy. Wymaga to zmiany przepisów – usunięcia kryterium niezatrudnienia przy korzystaniu ze szkoleń czy przekwalifikowań. Za dyskryminujący uważa się też przepis o wymogu wcześniejszego zarejestrowania niepełnosprawnego jako osoby bezrobotnej. Inna rekomendacja dotyczy refundacji wynagrodzeń: postuluje się, że powinna ona obejmować wszystkie formy zatrudnienia, nie tylko umowę o pracę. Niektóre osoby z niepełnosprawnościami nie są zdolne do samodzielnego poszukiwania lub utrzymania zatrudnienia i potrzebują szczególnego wsparcia. Niezbędni są tu trenerzy pracy, trenerzy zatrudnienia wspomaganego. Zatrudnienie wspomagane jest coraz częściej stosowane, brakuje jednak ustawowego uregulowania roli trenera. Rekomendowane jest ustawowe uregulowanie zatrudnienia wspomaganego jako kolejnego instrumentu wspierającego zatrudnienie osób niepełnosprawnych. Rozważa się także podniesienie 6–procentowego progu zatrudnienia osób niepełnosprawnych w zakładzie pracy przy jednoczesnym podwyższeniu opłat na PFRON – co mogłoby spowodować utworzenie większej liczby miejsc pracy dla tych osób, bo byłoby to bardziej opłacalne dla zakładów pracy.
Bariery architektoniczne i techniczne – budownictwo i transport
Wciąż wszechobecne są bariery architektoniczne i techniczne. Dotyczy to placówek ochrony zdrowia, placówek oświatowych, mieszkalnictwa, infrastruktury technicznej. Niewłaściwie oznakowane przejścia dla pieszych, szyby w drzwiach wejściowych bez kontrastowych elementów, schody przed windą, brak windy, brak odpowiednich oznakowań dla niewidomych i niesłyszących – każda osoba z niepełnosprawnością na takie i podobne bariery natyka się nieustannie. Rekomendacje w tej dziedzinie zaczynają się od etapu planowania i projektowania: rekomendowane są zmiany w prawie budowlanym oraz w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Należy wprowadzić do tych ustaw definicję osoby z niepełnosprawnościami podaną w Konwencji i już na etapie planowania wziąć ją pod uwagę. Przepisy prawa budowlanego dotyczące udostępniania obiektów dla osób z niepełnosprawnościami powinny zostać uszczegółowione i nie może być od nich wyjątków. Szczególną uwagę należy zwrócić na placówki służby zdrowia, które powinny mieć obowiązek wprowadzania racjonalnych usprawnień, a w razie potrzeby zmiany procedury – tak, aby każda osoba z niepełnosprawnościami mogła korzystać w pełni z usług danej placówki.
Dostęp do informacji
W każdej dziedzinie życia niezbędna jest informacja. Dotyczy to wszelkiego rodzaju usług, uprawnień, obowiązków, bezpieczeństwa. Osoby niepełnosprawne skarżą się na to, że materiały informacyjne wielu instytucji nie są publikowane w dostępnych wersjach dla różnych niepełnosprawności i nie są zgodne z obowiązującym standardem dostępności, np. jest zastosowana za mała czcionka, gabloty są umieszczone za wysoko, itp. Brakuje tłumaczy języka migowego lub informacji, gdzie ich można znaleźć. Dotyczy to także takich informacji umieszczanych w budynkach, jak np. oznaczeń dróg ewakuacji, niewidocznych dla niewidzących. Rekomenduje się tabliczki z pismem Braille’a oraz dźwiękowe i świetlne systemy powiadamiania alarmowego. Odrębnym tematem jest dostępność stron internetowych, zwłaszcza prowadzonych przez instytucje i organizacje realizujące zadania publiczne. Autorzy rekomendacji uważają, że powinno się wprowadzić określony, np. 12.miesięczny okres dostosowawczy do wymogów WCAG 2.0 wraz z postępowaniem dyscyplinarnym wobec podmiotów, które z tego obowiązku się nie wywiążą. Temat informacji wiąże się też z konsultacjami społecznymi. Powinny się one odbywać w formach dostępnych dla osób niepełnosprawnych.
Świadomość społeczna o niepełnosprawności
Coraz częściej widzimy osoby niepełnosprawne w zakładach pracy, szkole, w mediach. Jednak wciąż egzystują nieprawdziwe – stygmatyzujące i wykluczające – stereotypy niepełnosprawności, niezgodne z Konwencją. Zmiana świadomości społecznej o niepełnosprawności wymaga zobowiązania mediów do zachowania odpowiednich standardów prezentowania wizerunku osób niepełnosprawnych, w tym także języka, który tu się stosuje. Rekomendowane jest włączenie tematyki niepełnosprawności i kwestii przekazów medialnych dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych do szkoleń i programu kształcenia dziennikarzy, scenarzystów, reżyserów oraz innych przedstawicieli branży filmowej na poziomie szkolnictwa wyższego oraz do programów szkoleń. W przygotowaniu programów i scenariuszy nauczania powinny uczestniczyć osoby niepełnosprawne. Wizerunek osoby niepełnosprawnej tworzy się już wieku dziecięcym, toteż konieczne jest podnoszenie poziomu wiedzy nauczycieli, zaczynając od kształcenia na studiach przygotowujących do tego zawodu.
Potrzeba więcej pieniędzy
Ponadto realizatorzy projektu rekomendują zwiększenie puli publicznych środków finansowych na zadania instytucji i organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Dotyczy to m.in. zadań zlecanych powiatom w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz wsparcia organizacji rzeczniczych osób niepełnosprawnych. Wskazane też jest wydłużenie horyzontu czasowego projektów z zakresu rehabilitacji społecznej realizowanych przez organizacje pozarządowe, co zapewniłoby im większą stabilność finansową. Powyżej przedstawione zostały wybrane rekomendacje z obszernego materiału powstałego w wyniku realizacji projektu wymienionego na wstępie. Na ile zostaną one uwzględnione przez decydentów – czas pokaże.
Tekst powstał na podstawie informacji o projekcie PFON umieszczonych na stronie www.pfon.org oraz materiału dr. Dariusza Śledzia przedstawionego na spotkaniu powiatowych społecznych rad osób niepełnosprawnych.
