Zniszczenia wojenne po zakończeniu I Wojny Światowej, masowe migracje związane z wojną, głód, brak dostępu do źródeł czystej wody i brak systemu opieki zdrowotnej sprawiły, że jednym z podstawowych problemów zdrowotnych stały się wtedy epidemie chorób zakaźnych (tj. dur, błonica, czerwonka, cholera, gruźlica). Powstała konieczność stworzenia struktur instytucji zapobiegającej i zwalczającej te zagrożenia.
W odrodzonej Polsce zaczęto tworzyć struktury niezbędne do funkcjonowania niepodległego państwa, w tym także instytucje związane ze zdrowiem. Jednym z pierwszych kroków organizacyjnych było utworzenie, już w roku 1918, Centralnego Zakładu Epidemiologicznego – samodzielnej placówki naukowo-doradczej i diagnostycznej.
W roku 1919 uchwalono Państwową Zasadnicza Ustawę Sanitarną, wprowadzoną dekretem Naczelnika Państwa.
W tym samym roku powołano Centralny Komitet do Walki z durem plamistym, a w roku 1920 Urząd Naczelnego Nadzwyczajnego Komisarza do Walki z Epidemiami (NNK), nadzorujący stałe i ruchome szpitale epidemiczne, kąpieliska i łaźnie oraz kolumny dezynfekcyjno-kąpielowe. W roku 1923 Urząd Naczelnego Komisarza został rozwiązany, a jego zadania przejęło Ministerstwo Zdrowia Publicznego.
W roku 1921 Centralny Zakład Epidemiologiczny został przekształcony w Państwowy Zakład Epidemiologiczny, a następnie, w roku 1923, w Państwowy Zakład Higieny (PZH). PZH prowadził badania nad mechanizmami szerzenia się chorób zakaźnych, metodami ich zwalczania oraz zapobiegania.
Od 1927 roku, w związku z poprawiającą się sytuacją epidemiologiczną, działalność PZH objęła profilaktykę, diagnostykę i i leczenie chorób zakaźnych, produkcję i kontrolę surowic i szczepionek oraz leków. Dodatkowo PZH zajmował się także zagadnieniami higieny pracy, higieny żywności, żywienia i przedmiotów użytku, higieny psychicznej, inżynierii i administracji sanitarnej.
Do chwili wybuchu II wojny światowej w Polsce utworzono 13 filii PZH.
Do roku 1939 organami wykonawczymi w zakresie zagadnień sanitarno-epidemiologicznych były władze administracji ogólnej – na szczeblu województwa wojewodowie za pośrednictwem wydziałów zdrowia, na szczeblu powiatu starostowie za pośrednictwem lekarza powiatowego, który miał do dyspozycji kontrolerów sanitarnych, przy czym badania laboratoryjne dla potrzeb sanitarno-epidemiologicznych wykonywał Państwowy Zakład Higieny z jego filiami terenowymi.
Działania podejmowane w latach 1919-1939 doprowadziły do istotnej poprawy sytuacji epidemiologicznej i ograniczenia wielu chorób zakaźnych.
Lata 1939 – 1945
W latach 1940-1944 niemieckie władze okupacyjne w obawie przed chorobami zakaźnymi pozwoliły na ograniczoną, ściśle kontrolowaną działalność przeciwepidemiczną i sanitarną. Pod jej osłoną rozwinęła się działalność konspiracyjna, w której największe znaczenie miała tajna produkcja szczepionki przeciwko durowi wysypkowemu. Potajemnie dostarczano ją m.in. do więzień, obozów koncentracyjnych, oddziałów partyzanckich.
Ostanie lata wojny i okres bezpośredni po jej zakończeniu to czas licznych epidemii chorób zakaźnych, w tym duru wysypkowego, duru brzusznego i durów rzekomych, czerwonki i błonicy, a także licznych zachorowań na gruźlicę i choroby weneryczne.
Lata powojenne
Już w roku 1944 powstaje Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami, włączony rok później w struktury Ministerstwa Zdrowia. Na szczeblu terenowym tworzone są kolejne wojewódzkie nadzwyczajne komisariaty do walki z epidemiami.
W roku 1947 Nadzwyczajny Komisariat do Walki z Epidemiami został przekształcony w Departament Sanitarno-Epidemiologiczny Ministerstwa Zdrowia, a w wydziałach zdrowia na szczeblach wojewódzkim i powiatowym utworzono oddziały sanitarno-epidemiologiczne.
W roku 1952 filie PZH zostały przekształcone w stacje sanitarno-epidemiologiczne – najpierw na szczeblu wojewódzkim, a następnie powiatowym (stacje powiatowe, miejskie, dzielnicowe i portowe).
Dekretem z dnia 14 sierpnia 1954 r. zostaje powołana Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS). Na czele Inspekcji staje Główny Inspektor Sanitarny, podporządkowany Ministrowi Zdrowia, a terenowymi organami zostają inspektorzy sanitarni, obejmujący swoją działalnością obszary odpowiadające jednostkom administracyjnego podziału kraju oraz portowi inspektorzy sanitarni.
Jako jednostki wykonawcze ustanowione zostają wojewódzkie, powiatowe, miejskie, dzielnicowe i portowe stacje sanitarno-epidemiologiczne.
Na szczeblu wojewódzkim oraz w niektórych stacjach powiatowych tworzone są laboratoria, obsługujące podstawowe piony merytoryczne – działy higieny komunalnej, higieny żywienia i żywności, higieny pracy oraz epidemiologii.
W roku 1975 r. po utworzeniu 49 województw i likwidacji powiatów struktury Inspekcji dostosowano do nowego podziału – powołano 49. wojewódzkich inspektorów sanitarnych, a w miejsce powiatowych inspektorów sanitarnych powołano terenowych inspektorów sanitarnych.
W dniu 1 września 1985 r. weszła w życie ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U. Nr 12, poz. 49), która po licznych nowelizacjach jest nadal obowiązującym aktem prawnym.
W roku 1999, w wyniku kolejnej reformy ustrojowej kraju, Inspekcja Sanitarna z państwowego organu rządowej administracji specjalnej została przekształcona w rządową zespoloną inspekcję sanitarną na szczeblu wojewódzkim, natomiast na szczeblu lokalnym (terenowym) – weszła w skład powiatowej administracji zespolonej. Utworzono 16 wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych oraz powiatowe stacje sanitarno-epidemiologiczne, na miejsce dotychczasowych stacji powiatowych.
Zmiana ustawy o Inspekcji Sanitarnej oraz zmianie innych ustaw, która weszła w życie 1 marca 2002 r. dokonała zmiany nazwy Inspekcji Sanitarnej na Państwową Inspekcję Sanitarną (PIS) oraz odpowiednio jej organów na państwowego (wojewódzkiego, powiatowego, granicznego) inspektora sanitarnego, powołano także państwowych granicznych inspektorów sanitarnych.
Ostatnia zmiana systemowa dokonała włączenia z dniem 1.01.2010 r. struktur Państwowej Inspekcji Sanitarnej do administracji zespolonej na szczeblu województwa i powiatu.
Obecnie Państwową Inspekcję Sanitarną tworzą przede wszystkim kompetentni, dobrze wykształceni pracownicy, w zdecydowanej większości legitymujący się wyższym wykształceniem, posiadający ukończone kierunkowe specjalizacje lub studia podyplomowe. Wyposażenie stacji sanitarno-epidemiologicznych to nowoczesna aparatura badawcza wykorzystywana w laboratoriach WSSE i PSSE naszego, z których wszystkie posiadają wdrożone systemy jakości potwierdzone certyfikatami Polskiego Centrum Akredytacji.
